مجله نوجوان 28 صفحه 17

سوژه طلایی واحدهای پول ایران در طول تاریخ قِران قِران ، واحد پول ایران از دوره صفوی تا زمان پهلوی بود که در واقع از کلمه صاحبقران گرفته شده بود. اصل این کلمه عربی است و ارزش آن در زمان خود برابر با بیست شاهی بود. کلمه صاحبقران بر روی بسیاری از سکه های کشف شده از زمان صفوی و قاجار ، ضرب شده است که چند نوشته را با هم مرور می کنیم. به گیتی سکه صاحبقرانی زد از توفیق حد ، عباس ثانی (نوشته روی سکه ضرب شده در تبریز به سال 1059 ه .ق) ز بعدِ هستی عباس ثانی صَفی زد سکه صاحبقرانی (دراینجا صفی ، پسر عباس دوم است که از بهار سال 1079 به سلطنت رسید) شاه شاهان نادر صاحبقران هست سلطان بر سلاطین جهان (نوشته روی سکه های ضرب شده توسط نادرشاه) دینار و درهم این دوکلمه از دیرباز در ایران شناخته شده است. پیش از گزینش ریال به جای قران هم ، ارزش قران معادل 1000 دینار بود. دینارکه در پایان سده چهارم پیش از میلاد با غلبه اسکندر بر ایران به این کشور راه یافت ، تغییر یافته کلمه یونانی دناریوس (Denarious) است. همچنان که درهم و دینار نیز از دراخمه (Drayme) یونانی گرفته شده است. دو لغت درهم و دینار ، از یونانی به زبانهای سامی مثل عبری ، سریانی ، آرامی ، حبشی و ... راه یافته و از آن طریق به زبان عربی رسیدند. در سرزمین سوریه از آغاز سال چهارم میلادی ، سکه طلای دینار رواج داشت و ناگزیر اعراب هم ، هرچند که خود هنوز سکه ای نداشتند ، با این سکه ها آشنا شدند. در روزگار ساسانیان ، در ایران به سکه طلا ، دینار و به سکه نقره ، درهم گفته می شد. قدیمی ترین سکه ای که می توان آن را عربی دانست ،سکه ای که به سال 75 ه.ق در زمان عبدالملک بن مروان به تقلید از سکه های ساسانی ضرب شده. آخرین دینار نیز ، اندکی پیش از برافتادن خلافت عباسیان و کشته شدن معتصم به سال 656 ، در بغداد سکه خورده است. ریال در 27 اسفند سال 1308ه.ش برای تعیین واحد پول ایران ، ریال به جای قران برگزیده شد. کل.ه ریال برای نخستین بار به خاطر اسپانیایی ها و پرتغالی ها شناخته شد. رفت و آمدهای آنها به کرانه های خلیج فارس از زمان شاه اسماعیل اول صفوی آغاز شد و ریال هم از طریق مناسبات بازرگانی با آن کشورها ، در کشور ما شناخته شد. به این ترتیب در قرن دهم هجری پول اسپانیا با نام اسپانیایی خود به ایران راه یافت. بد نیست بدانید که ریال ، قبل از آنکه رسما واحد پول ایران شود و به جای قران بنشنید ، معادل بیست و پنج شاهی بود؛ یعنی 5 شاهی بیشتر از قران ارزش داشت. نکته جالبتر مبارزه مضحک رضاخان پهلوی با کلمه بیگانه «قران» است که وی طی یک حرکت وطن پرستانه! کلمه قران را حذف کرد و ریال اسپانیایی را به عنوان نام واحد پول کشور برمی گزیند! نولد آریوس که در زمان شاه صفی(57-1038) در ایران بوده پس از برشمردن سکه های رایج آن زمان چون خدابنده «عباسی» بیستی و لاری می گوید که ایرانیان در داد و ستد ، ریال اسپانیایی را هم در کمال میل می پذیرند. تومن یا تومان این کلمه ، لغتی ترکی است و در زبان ما پیش از ریال اسپانیایی و قران عربی راه یافته است و در حدود هفت قرن پیش از این ، در ایران زمین شناخته شده است. پیش از رواج ریال ، هر ده قران ، یک تومان بوده ، چنان که حالا هم هر ده ریال را یک تومان می خوانند. کلمه تومان از ره آوردهای چنگیز است. این درنده مغولی به سال 616 ق (معادل 1219م) به ایران تاخت و طی این حمله ، بسیاری از لغتهای مغولی به زبان فارسی رخنه کرد. بخشی از این لغتها ، مربوط به امور لشکری و سپاهی مغول است. کلمات یوز و مین و تومان که در کلمات مرکب یوزباشی و مین باشی و امیرتومان -به معانی سرکرده یا فرمانده صد و هزار و ده هزار تن - دیده می شود ، یادگاری از آن روزگار سیاه است. تومان هم در همان روزگار نام سکه ای بوده که به ده هزار دینار تقسیم می شده است.