گفتاری در مورد اقسام امر به معروف و نهی از منکر و کیفیت وجوب آن ها
مسأله 1 ـ در اینجا هر کدام از امر به معروف و نهی از منکر به واجب و مستحب تقسیم می شود، پس چیزی که عقلاً یا شرعاً واجب است، امر به آن واجب می باشد و چیزی که عقلاً قبیح، یا شرعاً حرام است، نهی از آن واجب می باشد و چیزی که مندوب و مستحب باشد، امر به آن چنین است و آنچه مکروه باشد، نهی از آن چنین است.
مسأله 2 ـ اقوی آن است که وجوب امر به معروف و نهی از منکر کفایی است، بنا بر این
[[page 526]]اگر «من به الکفایة» (تعداد کافی) قیام به امر به معروف و نهی از منکر نماید، از دیگران ساقط می شود وگرنه، در صورتی که شرایط وجوب جمع باشد، همه ترک واجب نموده اند.
مسأله 3 ـ اگر اقامۀ واجبی، یا ریشه کن کردن منکری، متوقف بر این باشد که عده ای با هم در امر کردن یا نهی نمودن اجتماع نمایند، با اقدام بعضی از آنان، وجوب ساقط نمی شود و باید در این جهت به مقدار کافی اجتماع کنند.
مسأله 4 ـ اگر عده ای که کمتر از مقدار کفایتند قیام کنند و بقیه با آنان اجتماع ننمایند و برای قیام کننده جمع نمودن بقیه ممکن نباشد، واجب از قیام کننده ساقط می شود و گناه برعهدۀ تخلف کننده باقی می ماند.
مسأله 5 ـ اگر شخصی یا اشخاصی به وظیفۀ خود قیام نمایند ولی اثر نکند، اما دیگری یا دیگران احتمال تأثیر بدهند، با اجتماع شرایط بر آنان واجب می باشد.
مسأله 6 ـ اگر قطع یا اطمینان پیدا کند که دیگری (برای انجام این وظیفه) به پا خاسته، بر او واجب نیست به پا خیزد، ولی اگر خلاف قطعش آشکار شود، (به پا خاستن) بر او واجب می باشد. و همچنین اگر قطع یا اطمینان پیدا کند به کفایت کسی که به پا خاسته، بر او واجب نمی باشد و اگر خلاف آن آشکار شود، واجب است.
مسأله 7 ـ احتمال یا گمان به این که دیگری قیام نموده، یا کفایت کسی که قیام نموده، کافی نیست؛ بلکه با دادن احتمال یا داشتن گمان نیز بر او واجب است، ولی اگر بیّنه قائم شود کفایت می کند.
مسأله 8 ـ اگر موضوع واجب یا موضوع منکر از بین برود وجوب ساقط می شود؛ اگرچه از بین رفتن آن با کار مکلّف باشد مانند این که خود مکلّف آب منحصری را که حفظ آن برای طهارت یا برای حفظ نفس محترمه ای واجب است بریزد.
مسأله 9 ـ اگر برپا داشتن واجب یا برکندن منکری متوقف بر ارتکاب حرام یا ترک واجبی باشد ظاهر آن است که باید ملاحظۀ اهمیت را نمود.
مسأله 10 ـ اگر بر یکی از دو کار توانایی داشته باشد: امر به فلان معروف، یا نهی از
[[page 527]]فلان منکر باید از میان آن دو مهم تر را ملاحظه کند و در صورت تساوی، میان آن دو مخیّر است.
مسأله 11 ـ بیان کردن حکم شرعی یا بیان کردن مفاسد ترک نمودن واجب و انجام دادن حرام، در سقوط واجب کفایت نمی کند؛ مگر این که عرفاً از بیان آن ها ـ ولو با قرائن ـ امر به معروف و یا نهی از منکر، فهمیده شود یا مقصود از امر و نهی (که انجام واجب و ترک منکر است) با بیان آن ها حاصل شود. بلکه ظاهر آن است که اگر به خاطر قرینۀ خاصی خود آن شخص (خلاف کار) از بیان آن ها امر و نهی را بفهمد کفایت می کند، اگرچه عرف از آن نفهمد.
مسأله 12 ـ امر و نهی در این باب از آمر وناهی مولویت دارد (که باید دستور به انجام واجب و ترک حرام بدهد) ولو این که در مرتبه (از شخص خلاف کار) پایین تر باشد، پس در آن ها کفایت نمی کند این که بگوید: «به درستی که خدا تو را به نماز فرمان داده یا تو را از خوردن شراب نهی کرده است» مگر این که مقصود از امر به معروف و نهی از منکر حاصل شود، بلکه لابد است که مثلاً بگوید: نماز بخوان، یا شراب نخور، و مانند این ها از جملاتی که مفید امر کردن و نهی نمودن از جانب وی می باشد.
مسأله 13 ـ در امر کردن و نهی نمودن، قصد قربت و اخلاص معتبر نیست، بلکه این ها دو واجب توصّلی برای ریشه کن کردن فساد و به پا داشتن واجبات می باشند، البته اگر قصد قربت داشته باشد در مقابل امر به معروف و نهی از منکر مأجور می باشد.
مسأله 14 ـ در وجوب انکار، بین این که گناه کبیره باشد یا صغیره، فرقی نیست.
مسأله 15 ـ اگر به قصد رسیدن به حرام شروع به مقدمات آن نماید، پس اگر چنانچه معلوم باشد که آن مقدمات او را به حرام می رسانند نهی کردن او از حرام واجب است، و اگر چنانچه معلوم باشد که به حرام نمی رسانند نهی او واجب نیست؛ مگر بنابر قول به این که مقدمات حرام، یا تجرّی، حرام می باشد. و اگر در موصل بودن مقدمات شک نماید ظاهر آن است که (نهی از آن) واجب نمی باشد، مگر بنابر مبنایی که ذکر شد (که مقدمات حرام یا تجرّی حرام می باشد).
[[page 528]]مسأله 16 ـ اگر شخصی قصد انجام حرامی را نماید و در توانایی او بر آن کار شک باشد ظاهر آن است که نهی از آن، واجب نیست؛ ولی اگر گفتیم که عزم بر معصیت حرام است نهی از آن واجب است.
[[page 529]]