احکام خلل در نماز
مسأله 1 ـ کسی که عمداً و سهواً، دانسته و ندانسته به طهارت از حدث ، اخلال نماید (بدون طهارت نماز بخواند) نمازش باطل است برخلاف طهارت از نجاسات، چنان که تفصیل این مطلب و شرایط دیگر مانند وقت و رو به قبله بودن و پوشش و غیر این ها گذشت. و اگر کسی عمداً به چیزی از واجبات نمازش ولو این که (مثلاً) به اعراب حمد و سوره و ذکرهای واجب آن اخلال کند، نمازش باطل می شود. و همچنین است اگر جزئی را ـ چه قول باشد یا فعل ـ عمداً در نماز اضافه کند، بدون آن که فرقی بین رکن و غیر آن باشد، بلکه فرقی نیست بین آن که آن جزء اضافی موافق اجزاء نماز باشد یا مخالف آن ها؛ گرچه حکم به بطلان در جزء مخالف اجزای نماز و بلکه در غیر جزئی که رکن است، خالی از تأمل و اشکال نیست. و در افزودن بر نماز در غیر ارکان، معتبر است که به عنوان آن که از نماز یا اجزای نماز است آورده شود، پس قرائت نمودن و گفتن ذکر و دعا در اثنای نماز، نه به این عنوان که از نماز باشد از مصادیق افزودن بر نماز نیست، بنا بر این مادامی که به واسطۀ این زیادی صورت نماز از میان نرود اشکالی ندارد، چنان که انجام دادن افعال مباح خارج از نماز در اثنای نماز مثل خاراندن بدن و مانند آن در صورتی که موجب از بین رفتن موالات یا به هم خوردن صورت نماز نشود، چنان که گذشت، اشکالی ندارد. و اما نسبت به زیاد کردنی که از روی سهو باشد: پس کسی که یک رکعت یا یک رکن مثل رکوع یا دو سجده از یک رکعت یا تکبیرة الاحرام را سهواً بر نمازش بیفزاید، نمازش باطل است، البته بطلان نماز در مورد آخر (اضافه کردن سهوی تکبیرة الاحرام) مورد اشکال است. اما زیاد کردن قیامی که رکن است، صورت نمی پذیرد مگر با زیاد شدن رکوع یا تکبیرة الاحرام، (که همراه آن ها قیام متصل به رکوع و یا قیام در حال تکبیرة الاحرام نیز زیاد می شود). و اما نیّت بنابر آن که عبارت از داعی (و محرک) باشد زیاد شدن آن تصوّر نمی شود، و بنابر آن که نیّت، خطور قلبی (و گذراندن در قلب) باشد افزودن آن ضرری
[[page 219]]نمی رساند. و زیاد کردن غیر ارکان از روی سهو، نماز را باطل نمی کند، اگرچه بنابر احتیاط موجب دو سجدۀ سهو می شود، چنان که به زودی می آید.
مسأله 2 ـ کسی که سهواً چیزی از واجبات نمازش را کم کند و یادش نیاید مگر بعد از آن که محلش گذشته باشد، چنان که رکن باشد، نمازش باطل است و اگر رکن نباشد، نمازش صحیح است و باید ـ بنابر تفصیلی که در محل خود می آید ـ سجدۀ سهو انجام دهد و جزء فراموش شده را اگر تشهد یا یکی از دو سجده باشد، باید بعد از فراغ از نماز قضا نماید و از میان اجزای فراموش شده، غیر از این دو قضا ندارد. و اگر جزء فراموش شده را در محلّش به یاد آورد باید آن را جبران کند ـ اگرچه رکن باشد ـ و آنچه را که باید پشت سر آن باشد، اعاده کند. و منظور از گذشتن محل آن است که داخل رکن دیگری که بعد از آن است شده باشد، یا محل آوردن جزء فراموش شده، فعل خاصی باشد که از محل این فعل خاص، گذشته باشد، مانند ذکر رکوع و سجود وقتی آن را فراموش کند و بعد از سربرداشتن از آن ها یادش بیاید. بنا بر این کسی که رکوع را فراموش کند تا این که داخل سجدۀ دوم شود، یا هر دو سجده را فراموش کند تا این که داخل رکوع رکعت بعدی شود، نمازش باطل است، برخلاف این که رکوع را فراموش کند و قبل از آن که به سجدۀ اول وارد شود یادش بیاید و یا آن که دو سجده را فراموش کند و قبل از آن که به رکوع (رکعت بعدی) برود، یادش بیاید که (در این دو صورت) باید برگردد و جزء فراموش شده را به جا آورد و چیزهایی را که قبلاً (در حال فراموشی) انجام داده و مترتب بر آن جزء فراموش شده است، باید با ترتیب دوباره انجام دهد. و اگر رکوع را فراموش کند و بعد از داخل شدن در سجدۀ اول یادش بیاید، احتیاط (واجب) آن است که برگردد و رکوع فراموش شده و چیزهایی که مترتب بر آن است را دوباره انجام دهد و بعد از تمام کردن نماز، نماز را اعاده نماید. و کسی که تمام قرائت یا ذکر یا بعضی از آن ها یا ترتیب در بین آن ها را فراموش کند و قبل از آن که به حد رکوع برسد، یادش بیاید باید آنچه را فراموش کرده، انجام دهد و آنچه را مترتب بر آن است اعاده نماید. و کسی که قیام یا طمأنینه در قرائت یا ذکر را فراموش کند و قبل از رکوع یادش بیاید، احتیاط (واجب) آن است که آن ها را به قصد قربت مطلق ـ نه به قصد جزء نماز بودن ـ انجام دهد. البته اگر بلند یا آهسته خواندن
[[page 220]]قرائت را فراموش کند، ظاهر آن است که انجام دوبارۀ آن ها واجب نیست، اگرچه احتیاط (مستحب) جبران نمودن آن است، مخصوصاً اگر در اثنای قرائت یادش بیاید، که سزاوار نیست احتیاط را ترک کند ؛ به این که به قصد قربت مطلق به جا آورد. و کسی که راست ایستادن بعد از رکوع یا طمأنینه در ایستادن بعد از رکوع را فراموش کند و قبل از رسیدن به سجده یادش بیاید، باید با حالت طمأنینه، راست بایستد ـ البته در فراموشی طمأنینه باید به قصد احتیاط و رجاء باشد ـ و نمازش را ادامه دهد. و کسی که ذکر سجده یا طمأنینه در آن را یا بر زمین نهادن یکی از هفت موضع سجده را در حال ذکر، فراموش کند و قبل از آن که از مسمّای سجده خارج شود یادش بیاید، باید ذکر را بگوید ولی در غیر فراموشی ذکر، باید به قصد قربتِ مطلق و بدون آن که نیّت جزئیّت داشته باشد، به جا آورد و اگر بعد از سر برداشتن از سجده یادش بیاید، دیگر محل جبران آن گذشته است و باید به نمازش ادامه دهد. و کسی که راست نشستن بعد از سجدۀ اول یا طمأنینه در آن را فراموش کند و قبل از آن که به مسمّای سجدۀ دوم داخل شود، یادش بیاید، باید با طمأنینه بنشیند و سپس نمازش را ادامه دهد، لکن در مورد فراموش کردن طمأنینه، باید قصد احتیاط و رجاء داشته باشد. و اگر بعد از داخل شدن به سجدۀ دوم یادش بیاید، دیگر جای جبران آن گذشته است و باید به نمازش ادامه دهد. و کسی که یک سجده یا تمام تشهد و یا بعض آن را فراموش کند و قبل از رسیدن به حد رکوع (در غیر رکعت آخر) و یا قبل از سلام در صورتی که آن جزء فراموش شده، سجدۀ آخر یا تشهد آخر باشد یادش بیاید، باید آن جزء فراموش شده را به جا آورد و آنچه را که می بایست پس از جزء فراموش شده انجام شود با ترتیب اعاده نماید. و اگر یک سجده یا تشهد رکعت آخر را فراموش کند و بعد از سلام یادش بیاید، چنانچه چیزی که نماز را چه عمداً و چه سهواً باطل می کند مانند حدث از او سر زده باشد، دیگر محل جبران آن گذشته است و فقط باید آن جزء فراموش شده را قضا نماید و دو سجدۀ سهو انجام دهد. و اگر قبل از آن که چنین چیزی از او سر بزند یادش بیاید، در صورتی که سجده را فراموش کرده باشد، احتیاط (مستحب) آن است که سجده را بدون آن که ادا و قضای آن را تعیین نماید به جا آورد، سپس احتیاطاً تشهد و سلام را بگوید و پس از آن، احتیاطاً دو سجدۀ سهو به جا آورد. و در صورتی که تشهد را فراموش
[[page 221]]کرده باشد، باید به همین صورت (بدون تعیین ادا و قضا) آن را به جا آورد، سپس سلام و دو سجدۀ سهو را احتیاطاً به جا آورد، اگرچه اقوی آن است که در این دو مورد بعد از گفتن سلام، محل جبران در هر حال گذشته است و فقط قضای جزء فراموش شده و دو سجدۀ سهو بر او واجب است. و کسی که سلام را فراموش کند و قبل از آن که چیزی که نماز را چه عمداً و چه سهواً باطل می کند از او سر بزند یادش بیاید، باید سلام را به جا آورد و اگر به جا نیاورد، نمازش باطل است و همچنین است هر چیز فراموش شده را که در محل آن، یادش بیاید، اگر آن را به جا نیاورد (نمازش باطل است) بنابر آنچه سابقاً گذشت.
مسأله 3 ـ کسی که مثلاً رکعت آخر نماز را فراموش کند و بعد از تشهد قبل از آن که سلام دهد، یادش بیاید باید بایستد و آن رکعت را بخواند. و اگر بعد از سلام یادش بیاید، چنانچه کاری را که (حتی) سهواً مبطل نماز است انجام نداده باشد، باید باز هم بایستد و نماز را تمام کند و اگر بعد از انجام چنین کاری (که حتی سهواً هم مبطل نماز است) یادش بیاید باید نماز را از نو بخواند و فرقی بین نماز چهار رکعتی و غیر آن نیست. و همچنین است اگر بیش از یک رکعت را فراموش کند، وهمچنین اگر قبل از سلام و بعد از تشهد، یا قبل از آن، یک رکعت را بر نمازش اضافه نماید باید نمازش را از نو بخواند.
مسأله 4 ـ اگر قبل از شروع به تکبیر رکوع ـ بنابر فرض آوردن آن ـ و قبل از خم شدن برای رکوع ـ بنابر فرض نیاوردن آن ـ علم اجمالی داشته باشد که یا دو سجده از رکعت قبلی یا قرائت همین رکعت حاضر از او فوت شده است، بنابر اقوی اکتفا به قرائت همین رکعت می نماید و همچنین است اگر بعد از شروع در تکبیر قنوت یا بعد از شروع در قنوت و یا بعد از قنوت، چنین علمی برای او پیدا شود، که بنابر اقوی به آوردن قرائت اکتفا می کند، لیکن احتیاط به اعادۀ نماز را سزاوار نیست ترک نماید.
مسأله 5 ـ اگر بعد از فارغ شدن از نماز بداند که دو سجده را ترک نموده است و نداند که آیا هر دوی این ها از یک رکعت بوده است یا از دو رکعت؟ احتیاط (واجب) آن است که قضای هر دو سجده را به جا آورد، سپس دو بار دو سجدۀ سهو به جا آورد و پس از آن، نماز را اعاده کند. و همچنین است اگر در اثنای نماز باشد ـ البته بعد از داخل شدن در رکوع ـ و
[[page 222]]اما اگر قبل از داخل شدن در رکوع باشد، دارای صوری است که مجال بیان آن ها نیست.
مسأله 6 ـ اگر بعد از ایستادن برای رکعت سوم، بداند که تشهد را نخوانده است، ولیکن نداند که آیا سجده را هم ترک کرده است یا نه، بعید نیست که اکتفا به خواندن تشهد جایز باشد و احتیاط (مستحب) آن است که علاوه بر این، نماز را هم اعاده نماید.
[[page 223]]