سیر ادبیات عاشورا در آذربایجان
حجةالاسلام مصطفی قلی زاده علیاری
مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در تاریخ آذربایجان و زبان ترکی، قدمتی طولانی دارد و به شکلهای مختلف در طی قرون گذشته در میان ترکان وجود داشته است. ماتم را در زبان ترکی قدیم «یوغ» و شعر رثائی را «آغی» می گفته اند. سوگ سرودها اغلب در قالب بایاتیها (دوبیتی های هفت هجایی آذری ) سروده و «مانی» نامیده می شد. این مانیها بیشتر در فقدان پهلوانان، جوانان، جوانمردان، پیران قبایل و... بوده است. اما از دورۀ صفویه به بعد، مرثیه سرایی و تعزیه خوانی در گسترۀ زبان ترکی، بویژه در عراق و آذربایجان به مصائب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) منحصر شد و توجه شاعران و ادیبان شیعی ترک، بیش از هر موضوعی به حادثۀ خونین و جانگداز کربلا و حماسۀ شورانگیز حسینی معطوف گشت و رفته رفته قسم اعظم ادبیات کلاسیک (نظم و نثر) آذری به ماجرای عاشورا اختصاص یافت.
در چهارصد سال گذشته، شاعران و نویسندگان دلسوختۀ اهل بیت(ع) در قلمرو وسیع زبان آذری (ایران ، عراق، آذربایجان، قفقاز، ترکیه و ... ) در ماتم عظمای سالار شهیدان، اشعاری جانسوز و سوگنامه هایی آتشین سروده، دیوانها پرداخته و حماسه ها ساخته اند ! ... صدها دفترودیوان عاشورایی که امروزاز انبوه این شاعران و سخنوران آل محمد(ص) در دست است، شاهد این مدعاست.
ملا محمد فضولی بغدادی (متوفی به سال 997 هجری قمری و مدفون در کربلا) بزرگترین شاعرعارف ترک زبان، نخستین شاعر شیعی درتاریخ آذربایجان است که در ثنا و رثای چهارده معصوم(ع) مراثی و مدایح ماندگار و درخشانی سروده است.
[[page 128]]او کتاب معروف «حدیقۀالسعداء» را به نظم و نثر مسجع ترکی آذری، ده باب تألیف کرد که بخش اعظم آن به واقعۀ کربلا اختصاص دارد. بدین خاطره، او را باید طلیعه دار ادبیات عاشورایی درتاریخ زبان آذری نامید.
بغد از فضولی نیز شاعران بزرگی مثل نظام الدین محمد توفار قانلی (قرن دوازدهم)، سید فتاح مراغه ای صاحب کتاب «ریاض الفتوح» (قرن سیزدهم)، آخوند ملاحسین مراغه ای متخلص به «دخیل» و نویسندۀ کتاب هفت جلدی نظم و نثر ترکی در موضوع عاشورا (قرن سیزدهم)، میرزا محمد تقی قمری (قرن سیزدهم) صاحب کتاب «کنزالمصائب» در مدح و منقبت و مراثی اهل بیت(ع)، میرزا ابوالحسن راجی تبریزی (قرن سیزدهم)، حاج رضا صراف تبریزی (قرن چهاردهم)، اصغردلریش (قرن سیزدهم و چهاردهم)، قاسم بیگ ذاکر (قرن سیزدهم)، خورشید بانو ناتوان (قرن سیزدهم) سیدعظیم شیروانی (متوفی به سال 1304 هجری قمری)، میرزا علی اکبرصابر (متوفی به سال 1329 ه . ق)، ملا محمد نخجوانی شاعر و فقیه بزرگ و صاحب کتاب «سحاب الدموع» در ماجرای عاشورا (متوفی به سال 1334 ه . ق) و صدها شاعرآذری دیگر تا شهریار، در موضوع کربلا و حماسۀ حسینی شعرهای ماندگار سروده اند.
[[page 129]]