نهضت اصلاحی در فرهنگ عاشورا و تعالیم عاشورایی
امام خمینی(س)
حجةالاسلام محسن مهاجر
قیام عاشورا ماهیتی کاملاً اصلاحی داردو برای احیای ارزشهای اسلام ناب محمدی (ص) به وجود آمده است و علیرغم جوسازیها و توطئه های مختلف توسط مخالفان و حکومتهای جور، این نهضت به دست امامان شیعه(ع) به صورتی سازنده و بالنده و پویا بازسازی و زنده نگاه داشته شد. ایشان از قیام عاشورا در جهت مقابله با سیاست «سکوت» تخدیر کننده و«منزوی سازی» نیروهای انقلابی استفاده می کردند. در این تقابل شدید وگیرودار سیاسی پیرامون محور عاشورا، با مدل سازیهایی که به عمل آمد، قیام عاشورا به عنوان یک «فرهنگ» و الگوی کاملی از یک نهضت سیاسی، حماسی و اصلاحی مطرح گردید.
این نهضت اصلاحی در دوره ای، همه جانبه و فراگیردر دو حوزۀ تفکر دینی و جامعۀ دینداران، با رهیافتی سیاسی - حماسی مطرح بوده است و در دوره ای دیگر، با دیدگاهی درونگرا و با رهیافتی اعتقادی - تاریخی.
برای ترسیم ابعاد اصلاحی فرهنگ عاشورا، از ادبیات عاشورا و نمادها و نمودهای عینی آن، می توان بهره گرفت. این ادبیات، هم در مجموعۀ روایات، ادعیه و زیارتهای مربوط به عاشورا و هم در مراثی، مقاتل منظوم و منثور پس از آن متجلی است.
سبک وسیاق ادبیات عاشورا آموزشی، عقیدتی و سیاسی است. این ادبیات با سبک مخصوص به خود با روحیۀ «سکوت» و تسلیم و خودباختگی و «جبرگرایی» مبارزه می کند و با «شکوا»، «نکوهش»، نقد، اعتراض و فریاد علیه وضع موجود، همۀ
[[page 156]]عصرها و نسلها را به تحرک، پویایی و مبارزه فرا می خواند.
فرهنگ عاشورا، نمادها و نمودهایی ویژۀ خود دارد که بخشی از آن فرهنگ محسوب می شود. این نمادها در فرایند تاریخی خود، در دو بستر هماهنگ، رسالت و پیام سالار شهیدان(ع) را ارائه داده اند. برخی از نمادها با زبان خاصی بین پیروان راه خونین حسینی ارتباط و همدلی ایجاد نموده اند و برخی دیگر، با ایجاد مشارکت همگانی دراستمرار رسالت کربلا نقش خود را ایفا کرده اند و برخی، هر دو نقش را دارا هستند، نظیر سوگواری، عزاداری، روضه خوانی، علمداری، شبیه خوانی و گریه و... .
باید توجه نمود که در انقلاب اسلامی ایران، بزرگترین شاهکار و احیاگری مصلح عصر ما، امام خمینی(س) در زمینۀ فرهنگ عاشورا، غبارروبی از چهرۀ «نمادها» و بازگرداندن آنها به جایگاه واقعی خود و تفسیر و تأویل صحیح و سازنده از آنهاست. از سویی دیگر، در نگاهی تاریخی به نهضت اصلاحی عاشورا، می توان به روشنی دریافت که نهضتهای متعددی از این قیام متأثر شده و در برابر وضع موجود به پا خاسته اند. قیام عاشورا، سکوت مرگ آلود جامعه و تقدس نامیمون حکومت اموی را شکست و آغازگر انقلابهای پی در پی علیه نظام حاکم گشت. برخی از این نهضتها - که بسیاری از آنها با شعار خونخواهی حسین(ع) حرکت خود را آغاز نمودند - عبارتند از:
نهضت انتحاری توابین، قیام مردم مدینه، قیام عبدالله بن زبیر، قیام مختار ثقفی، قیام عبدالرحمن بن محمدبن اشعث و قیام زیدبن علی(ع).
از دیگر نهضتهایی که تأثیر عمیق و منحصر به فردی از نهضت عاشورا گرفت، انقلاب اسلامی ایران است. امام خمینی(س) عمل سیدالشهدا(ع) را حجت مبارزه اعلام نمودند. در واقع مدل عاشورایی امام حسین(ع) که پیروزی خون برشمشیر بود، نه تنها در الگوی رفتاری و اندیشۀ انقلابی امام راحل(س) حضوری همیشگی داشت، بلکه شعار عمومی مردم ما نیز بود.
[[page 157]]