بسیج که از لحاظ لغوی از عناصر «اراده»، «آگاهی»، «سامان بخشی» و «عام اندیشی» شکل گرفته است، از لحاظ مفهومی روندی اندیشه ای ـ عملی است. روندی معقول، منطقی، آزادانه، آگاهانه و مبتنی بر فطرت انسانی نوع بشر که حاصل عقل، تعقل و تدبر اوست. بستر و کارمایۀ اصلی بسیج، اندیشه و تفکر و فرهنگ بسیجی است.
اندیشه و تفکر بسیجی نیز محصول عقل انسان آزاد و عامل شکوفایی آن است که در کلیت خود جهان نگری و بالتبع ایدئولوژی بسیجی را شکل می دهد. پس ایدئولوژی بسیجی، ایدئولوژی گروهی یا طبقاتی نیست بلکه ایدئولوژی نوع انسان است.
حاصل اندیشه، نگرش و ایدئولوژی بسیجی، فرهنگ بسیجی است و آن نظامی از اندیشه ها و معانی و ارتباط میان آنها و نیز ارتباط آنها با الگوهای رفتاری «انسان بسیجی». در چنین نظام معنادار ارتباطی است که تمام کنشها و رفتارها معنا یافته، ارزش و قداست می یابند. این نظام فرهنگی که از جوهرۀ عقلی ـ دینی برخوردار است با فطرت بشری نیز هماهنگی دارد و دارای ویژگیهایی چند، مانند خدا گونه اندیشی، اتکا بر فطرت سلیم انسانی، عقلایی و منطقی بودن، واقعیت نگری، آرمان گرایی، ایمان پذیری، علم باوری، متعهد بودن، تخصص گرایی، وحدت گرایی و وفاق اندیشی، مصلحت شناسی، نوآوری و تحول، عدالت خواهی و ظلم ستیزی، نگرش عاشورایی، شهادت طلبی و اسوه گرایی است.
امام خمینی می فرمایند:
"من همواره به خلوص و صفای بسیجیان غبطه می خورم و از خدا می خواهم تا با بسیجیانم محشور گرداند، چرا که در این دنیا افتخارم این است که خود بسیجی ام."(صحیفه امام؛ ج 21، ص 194)
دل بسیجی خانۀ یار و شیفتۀ جانان است ولاغیر و لذا "عاشق است بر همه عالم که همه عالم از اوست" و همه را به چشم برادر و همنوع می بیند. همه برای او انسان هستند و همه با هم برابر و در عین حال برادر. بسیجی سرباز است، سرباز راه عشق، راه حق، راه خیر، راه عدالت و فضیلت، بسیجی پاسدار است، پاسدار انسان و انسانیت، پاسدار حق و فضیلت و معنویت.
تشکیل نهاد نیروی مقاومت بسیج ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای حفظ انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و حاکمیت قانون خدا در سرتاسر جهان و مقابله با ظلم و ستم و بیداد می باشد. امام خمینی (س) از بسیجیان به عنوان «پیشگامان رهایی» یاد می کند و می فرمایند:
"من دست یکایک شما پیشگامان رهایی را می بوسم و می دانم که اگر مسئولین نظام اسلامی از شما غافل شوند، به آتش دوزخ الهی خواهند سوخت." (صحیفه امام؛ ج 21، ص 196)
رهبر معظم انقلاب در جمع بسیجیان با اشاره به پیشتازی و نقش تعیین کننده جوانان در جهاد با طاغوت پیش از پیروزی انقلاب، مقطع پیروزی، جهاد با تجزیه طلبان در سالهای اول انقلاب، ارائه خدمات فراوان به ملت در جهاد سازندگی، جهاد با تروریسم منافق و خائن در اوایل دهه ۶۰، هشت سال جنگ تحمیلی، تلاش برای ترمیم خرابی ها بعد از جنگ، جهاد فرهنگی در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن در دهه ۷۰، و جهاد علمی و جهش وار در آغاز دهه ۸۰ فرمودند: در سالهای اخیر نیز جوانان در جهاد با تروریسم تکفیری پیشتاز بوده اند و امروز هم با احساس انگیزه و تکلیف و در جهادی فکری و عملی و با هدف گشودن گره های اقتصادی، پیشنهادهای پخته و کارگشا می دهند.
ایشان وجود دهها هزار گروه جهادی جوان در سراسر کشور و خدمات بی پایان آنها به ویژه به طبقات ضعیف را سرمایه ای عظیم دانستند که آینده ای بهتر را مژده می‌دهد. (حضور و سخنرانی رهبر انقلاب در همایش دهها هزارنفری «خدمت بسیجیان» در ورزشگاه آزادی)