علامه و تدریس فلسفه
آن موقعی که آقای بروجردی فلسفه را نهی فرمود، من تقریباً نخستین روزهایی بود که می خواستم فلسفه بخوانم و چند روزی بود که به درس اسفار علامه طباطبایی می رفتم. درس فلسفه ایشان هر روز قبل از ظهرها در مسجد سلماسی دایر بود. آن وقت آقای بروجردی، اساتید فلسفه از جمله علامه طباطبایی را به منزل دعوت کرده و با آنان صحبت کرده بودند. علامه هم علاوه بر تدریس اسفار که درس عمومی فلسفه بود، یک درس خصوصی هم داشتند که بسیاری از افراد سرشناس حوزه در آن شرکت می کردند. این جلسه هفته ای یک روز شب های پنج‌شنبه، به نوبت در منزل یکی از شاگردان برگزار می-شد. این درس در دو دوره ادامه پیدا کرد. در دوره اول شهید مطهری، شهید بهشتی و دیگران بودند که حاصلش اصول فلسفه و روش رئالیسم شد. در دوره دوم کسانی مثل آقای جوادی آملی و دیگران شرکت می‌کردند. در دوره اول بنده به عنوان مستمع آزاد شرکت می کردم، چون به علامه طباطبایی خیلی علاقه داشتم، می خواستم بیشتر در محضرشان باشم و بیشتر زیارتشان کنم. علت دیگرش هم این بود، چون سیار بود، می خواستم مثلاً چند جلسه‌ای هم به منزل بنده تشریف بیاورند تا منزل ما هم به قدم ایشان متبرک بشود که البته نشد، ولی هفت، هشت جلسه ای به این درس خصوصی رفتم.
[[page 124]]
یادم هست یک شب درس فلسفه در منزل شهید بهشتی بود، وقتی وارد منزل شدم و نشستم، هنوز استاد تشریف نیاورده بودند، دیدم صحبت بر سر موضوع اخیر است که با موضع گیری آیت‌الله بروجردی که نهی فلسفه فرمودند، چه کنیم؟ چون ایشان رئیس حوزه است، مرجع کل جهان اسلام و تشیع است؛ مرجعیت مطلق دارد، چه باید کرد؟ روش عقلایی چیست؟ آن‌طوری که یادم هست این بحث ها میان آقای بهشتی و آقای سید ابراهیم خسروشاهی رد و بدل می شد. آقای خسروشاهی داماد مرحوم حاج شیخ عباس تهرانی و از شاگردان سرشناس درس فلسفه علامه بود. چند لحظه گذشت حضرت علامه تشریف آوردند. وقتی نشستند از فضای جلسه فهمیدند یک صحبت‌هایی هست، فرمودند: چی شده؟ گفتند در مورد واقعه اخیر صحبت می کردیم. ایشان فرمودند: من فردا به درس خواهم رفت. منظورشان درس عمومی فلسفه بود که در مسجد سلماسی داشتند. بعد معلوم شد ایشان با آقای بروجردی صحبت کردند وآقای بروجردی فرموده بودند: حالا که می‌خواهید تدریس کنید، حداقل اسفار را مدتی تعطیل کنید و فعلاً شفای بوعلی را بگویید. علامه هم قبول کرده بودند. علتش این بود که اسفار مقداری با مسائل عرفانی آمیخته است و مخالفین هم بیشتر با عرفان مخالفت داشتند تا با فلسفه. برای این‌که عرفان بیشتر به ذوقیات تکیه دارد و خیلی برهانی نیست و گاهی نیز با کشف و مکاشفه سروکار دارد، ولی کتاب شفا این‌طور نیست. از همین پیشنهاد آقای بروجردی می توان استفاده کرد که ایشان مخالف این مسائل نبوده و فقط می خواستند به گونه‌ای این سر و صداها و مخالفت ها برچیده بشود.
[[page 125]]
وقتی این توافق حاصل شد، فردایش به مسجد سلماسی رفتم، دیدم علامه طباطبایی تشریف آوردند و درس فلسفه را از اول شفا شروع کردند. آن وقت کتاب شفای بوعلی هم خیلی کمیاب بود. من هم خیلی مایل بودم در محضر علامه باشم ولی کتاب شفا نداشتم. از قبل می‌دانستم آقای شیخ محمد شاه‌آبادی، پسر بزرگ مرحوم شاه‌آبادی (استاد عرفان امام) این‌گونه کتاب ها را دارند و از مرحوم پدرشان به ارث برده اند، چون با ایشان آشنایی و رفاقت داشتم، به‌طور امانت از وی درخواست کتاب کردم، او هم با کمال خوشرویی کتاب را داد.
مدتی در درس شفای علامه حاضر شدم، اندکی بعد دیدم مطالبش سنگین است و هنوز در حد من نیست. به علاوه، شفا با اسفار خیلی فرق می کند، متن اسفار روان و ساده است و با قلم غیر مغلق نوشته شده است و مطالب را باز کرده و توضیح می دهد. حتی وقتی آدم خودش مطالعه می کند، می تواند یک چیزهایی استفاده بکند. ولی شفا این‌طور نیست، متن ثقیل دارد و بسیاری از مطالب را تلگرافی عنوان می کند و خشک خشک است، اصلاً آب نمی پاشد. به این سبب من ادامه ندادم و کتاب آقای شاه‌آبادی را هم پس دادم. مدتی صبر کردم، این حرف و حدیث ها تمام شد و مرحوم علامه دوباره اسفار شروع کردند و من از همان جایی که خوانده بودم، در محضر ایشان، مطالب اسفار را ادامه دادم. به یاد دارم وقتی در اسفار به بحث «عشق» رسیدیم، آقای طباطبایی این قسمت را تدریس نفرمود و گفتند: بماند و از فصل بعدی شروع کرد. وقتی شاگردان اعتراض کردند، فرمود: آخر مسجد که جای عشق نیست، این جور چیزها جوی آبی، پای بیدی، طبع شعری و
[[page 126]]
یار خوشی و از این قبیل چیزها می خواهد.
منظور این‌که ایشان خیلی آرام آرام جلو می‌رفت و جانب احتیاط را رعایت می کرد که مبادا احساسات ضد فلسفی بعضی ها تحریک بشود. ایشان در مسجد سلماسی حدود یک سال تفسیر المیزان را به صورت درس می‌گفت و من هم شرکت می کردم. وقتی دید که پیشرفت ندارد، تعطیل کرد و فقط تفسیر را می نوشت. ایشان در اول سوره بقره، وقتی پیرامون حروف مقطعه «الم» بحث می کند، مثل دیگران رد می شود و می‌گوید مفصلش را در سوره شورا ذیل آیه حمعسق می آوریم. ده سال طول کشید تا این‌که ایشان به این سوره رسید. من خیلی کنجکاو بودم که ببینم چه مطرح خواهد کرد؛ چون تدریس هم نداشت، بعد از چاپ این بخش، دیدم انصافاً مطالب خوبی دارد.
[[page 127]]