عدل و اجتهاد، محور حکومت مد نظر امام خمینی(س)

عدل و اجتهاد،  محور حکومت مد نظر امام خمینی(س)

 □ سید مصطفی محقق داماد

 فصل ممیز و امتیاز مهم انقلاب اسلامی ایران این است که یک مرجع تقلید در راسش بود. به تعبیر دیگر آنچه انقلاب را به وجود آورد مرجعیت شیعه بود که به تدریج در رهبری حضرت امام خمینی(رضوان الله علیه) خلاصه شد. بنابراین روحانیت در پیشاپیش این انقلاب بود و در آخر هم تقریبا همه احزاب رهبری امام خمینی را پذیرفتند و این انقلاب به نام ایشان تمام شد و در راس این کشور قرار گرفتند. فکر می کنم یکی از مشکل ترین و پیچیده ترین تئوری های حکومت که در دنیا ممکن است انجام شود حکومت دینی در قالب شیعی است؛ همانی که الان ما تشکیل داده ایم. به این دلیل سخت است که وقتی رییس یک حکومت که از طریق انتخابات یا کودتا انتخاب شده باشد، یک حرفی بزند از او مستندی نمی خواهند. نهایتا اگر دموکرات باشد به او می گویند باید در حدود اختیاراتش حرف بزند اما وقتی رییس حکومت فقیه باشد و حکومتی بر پایه فقه شیعی تشکیل بدهد هر کلمه ای که می گوید، هر مطلبی که می نویسد و هر پیامی که می دهد تمام اینها یک فتواست و باید مستند به منابع فقهی باشد چرا که رییس آن فقیه است.

من در شگفتم افرادی به این نکته کمتر توجه دارند. واقعیت این است برخی نمی دانند قبول این مسوولیت چقدر مشکل است. باید تاکید کنم که هدف دین این است که ظلم اتفاق نیفتد . معیار برای ما اهداف دین است و در تعارض اهداف دین و ظواهر احکام دین، اهداف دین مقدم است. ما باید به اهداف دین برسیم تا ظلم در میان جامعه نباشد. در ادامه آیات می گوید اگر رفتید سراغ بدهکارتان و گفت که ندارم، (و إنْ کأن ذوعُسرة فنْظُرة الی میسره ) اگر طرف تان نداشت به او مهلت بدهید، سختگیری نکنید. هدف دین، رحم و عطوفت و مهربانی و عدالت است. امام خمینی می گوید: در این موارد، محور و معیار را باید رساندن به هدف بدانیم. پس هدف دین تحقق عـــدالـت و اتفاق نیفتادن ظلم است. با این حساب عدالت ملاک پیــشیــن احکام شرعی خواهد بود اما مصلحت نیز ملاک پسین این احکام است چون شارع از یک سو از جانب خداوند متعال است که طبق مبانی کلامی- فلسفی امام خمینی همواره در مقام جعل احکام، اخلاق- و در راس فضایل اخلاقی، عدالت به عنوان اساسی ترین ارزش - را پاس می دارد و از سوی دیگر از آنجا که شرع برای ترسیم نحوه زیستن مردمان است و از آنجا که همه افعال خداوند به عنوان حکیم همواره غایتی خرد پذیر دارد، این احکام برای تامین مصالح مردم آمده است.

علت اتخاذ این دیدگاه، مبنای فلسفی امام خمینی است که هر گونه اراده گزاف من عندی و بیهوده را از خداوند متعال سلب می کند. خداوندی که حکیم است چگونه می تواند در انزال شرایع و ارسال رسل نسبت به مصالح مردم بی تفاوت باشد؟ بنا براین شریعت غایتی خرد پسند دارد، چون از جانب خداوندی آمده است که به اصطلاح فقها رییس همه عقلا است اما مساله بسیار مهم تر اعمال این قاعده و رویکرد پیشین بر فقه است؛چنان که برخی از فقهای عظام شیعی ضمن اذعان به مساله خرد پذیر بودن غایات شریعت در اجتهادشان به شیوه اشاعره رفته اند و این ملاک را هیچ کجا در فرآیند استنباط فقهی شان دخالت نداده اند اما امام خمینی در فرآیند استنباط احکام اسلامی به این ملاک ها توجه داشتند و خواهیم دید که چگونه تحقق عدالت و نفی ظلم را به عنوان یکی از مصادیق دلیلی عقل در اجتهادشان ملحوظ داشته اند. امام خمینی در کتاب البیع می نویسد: «اسلام برای تاسیس حکومت عدل آمد ه است و تمامی قوانین مدنی و جزایی اسلام بر اساس عدالت و سهولت است». (البیع، جلد ٢، ص٤٦٠)

منبع: اعتماد

منبع: حضور، ش 91، ص 247.