دیدگاههای تربیتی حضرت امام از بعد روانشناسی

دیدگاههای تربیتی حضرت امام از بعد روانشناسی

 دکتر شکوه نوابی نژاد

 جایگاه و نقش زن، بویژه نقش تربیتی او در نظام هستی ـ که بخشی از نظام منسجم و به هم پیوستۀ الهی است ـ از دیدگاه حضرت امام در ابعاد گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و مهمتر از همه تربیتی، مشخص و معین شده و تعریف عملیاتی نقش وی به تبعیت از اُسوه و الگوی بارز و بی همتای زنان جهان، حضرت فاطمه ـ سلام الله  علیها ـ تبیین شده است. خداوند متعال، جلوه ای از جمال خود را در وجود زن به تجلّی درآورد، و او به عنوان آیت حق و نشانۀ قدرت و حکمت پروردگار، در جهان تشخّص یافت. این همه بدان جهت است که برای او در فرآیند تعلیم و تربیت نسل، جایگاهی خاص قائل گردید. مبنا و اصل تربیت از دیدگاه متخصصان و کارشناسان، عاطفه و مهر و محبت است و زن مظهر مهر و عاطفه ای است که خمیر مایۀ اصلی رشد و تریبت سالم نسل است. براین اساس زن قادر است فرزندان خود را در تعدیل عواطف سرشار یاری کند و زمینه هایی فراهم کند که آنان آنچه را که شایستۀ رشد و کمالاتشان است، پرورش دهند.

در طول تاریخ اسلام، صفحاتی درخشان از ارشاد و هدایت رهبران الهی بوده و عملا" رشد فکری و معنوی مسلمانان بیش از هر چیز مرهون هدایت و صلاحدید بزرگواران دین و رهبران فرزانه و دلسوز جوامع اسلامی بوده است. با عنایت به مظلومیت زن در زمان جاهلیت عرب، و جامعۀ غرب که کرامت و شخصیت واقعی او را در مسلخ فلسفۀ مادی خود قربانی کرده است، فروغ اندیشه و شکوه و عظمت عمل حضرت امام(ره) در احیای هویت زن مسلمان قرن حاضر، همچون الگویی، شناخته می شود. امام با الهام از کوثر زلال معارف اسلام و تعمیق و تأمل مجتهدانه در میراث گرانقدر سنت نبوی و تعالیم معصومان ـ علیهم السلام ـ از موضع مرجع تقلیدی روشن ضمیر و مبارز به درک درستی از جایگاه، نقش و مسئولیت اصلی زن دست یافت و هم اکنون شاهد تجلی و بروز آن در احیای هویت زن مسلمان هستیم. آنگونه که علی رغم عقب ماندگیهای ناشی از سیاستها و برداشتهای نادرست و متحجرانه که مانع رشد و شکوفایی استعداد و قابلیت زن شده بود، با شتابی چشمگیر به جبران گذشته پرداخته و در مسیری هدفمند، منتهی به اخذ و کسب شأن و جایگاه مناسب زن، گامهایی بسیار مؤثر برداشته شد. حضرت امام (ره) زن را نه مظهر فریب و بازیچگی، که مبدأ همۀ خیرات و سعادتها می دانست و می خواست از وجود زن در ارتقا و تعالی جامعه استفاده کند. او را موجودی با کرامت و عظمت می دید که شقاوت و سعادت جامعه به دست اوست. بر این اساس، یک جامعۀ خوشبخت، جامعه ای است که زنانش، خود تربیت شده باشند و در جهت تربیت و هدایت نمونه باشند. در جامعه بخش قابل توجهی از شخصیت و منش انسان در نقش مادری زن تجلی می کند. به دلیل نقش تربیتی و مادری، زن نه تنها در حاشیه و کنارۀ اجتماع نیست، بلکه محور و مرکز خانواده و به تبع آن محور جامعه است. اندیشه و باور محوریت زن در جامعه را در یکی از زیباترین و نغزترین سخنان امام دربارۀ عظمت نقش تربیتی زن می شنویم: «از دامن زن، مرد به معراج می رود»[1] یعنی در رسالت تربیتی، زن زمینه ساز عروج و صعود انسان است و دامانش معراج گاه مردان؛ پس تحول جامعه با زن آغاز می شود. اینک نکات و اصولی که از اندیشه های حضرت امام دربارۀ نقش تربیتی زن، استخراج نموده ام به این شرح تقدیم می کنم:

     اول: ترسیم خانوادۀ سالم از دیدگاه امام. خانواده در اصل، هویتی اصیل و پناهگاه و مأمنی برای رشد، بالندگی و صعود به قله های معنویت است. این فرآیند از دیدگاه حضرت امام از قبل از تولد آغاز می شود و فرد در خانواده به عنوان نخستین بستر تربیت، رشد و تکامل می یابد و پس از کسب معرفت و دانش به اجتماع وارد می شود. خانواده جایی است که خصوصی ترین و عاطفی ترین جلوه های زندگی در آن حضور می یابد. خانواده مأمن اولیۀ انسانهاست و طبیعتاً به سوی قواعد اخلاقی گشوده تراست تا قوانین حقوقی. وضعیت خانواده با احکام و رفتار آمرانه از جانب مرد سازگار نیست. باید بدانیم اگر به جای سنتهای حسنه و ایجاد روابط انسانی مطلوب، تنها از ابزار حقوقی و قانونی استفاده کنیم، بنای خانواده را از درون نساخته ایم. زن و مردی که انس و الفت متقابل را پایۀ زندگی خویش قرار نمی دهند و در چهارچوب خشک قوانین و حقوق، همچون دو مدعی متخاصم در برابر یکدیگر قرار می گیرند، و وقتی که توجه به منافع فردی جای مصالح خانوادگی و اجتماعی را می گیرد، مطمئنا چنین خانواده ای نیازمند آشنایی و روشنگری نسبت به حقوق و قوانین و آگاهی از وظایف خود است. شرط سلامت زندگی مشترک زن و مرد در ایجاد فضای امن تربیتی، اخلاقی و عاطفی است و این امر مستلزم رهایی زن و مرد از خودبینی و خودنگری می باشد. اساس یک پیوند سالم، بر دیگر خواهی، فداکاری و رعایت مصالح مشترک وتعهد نسبت به قداست خانواده است و این امر جز با مشارکت و حمایتهای عاطفی مرد از لحظۀ انعقاد نطفه تا آخرین مراحل تربیتی فرزندان امکانپذیر نخواهد بود. آمیختن مسائل حقوقی با موازین اخلاقی در خانواده از شاهکارهای روانشناسی تربیتی در اسلام است.

     دوم: انتخاب همسر. به جرأت می توان گفت: که هیچ نظام و مکتبی به اندازه اسلام، فرآیند انسان سازی را تعریف و تبیین ننموده است. این فرآیند که سالها پیش از ازدواج زن و مرد آغاز می شود، در گرو انتخاب صحیح همسر چه از جانب مرد و چه از جانب زن است. انتخاب صحیح همسر، زمینه های ارثی، ژنتیکی و تربیتی ـ خانوادگی مرد و زن، مرحله آغازین این فرآیند محسوب می شود؛ زیرا توفیق در تربیت نسل سالم و افراد صالح، بویژه زنان صالح است که موجب می شود پس از آن بتوانند در طول دوران بارداری، شیردهی و در مراحل بعد، ادب و تربیت و در نهایت رشد و بالندگی بندگان خوب خدا و نسل سالم، مسئولانه عمل کنند و با سرمایۀ ایمان، عمل، عفاف و عاطفۀ سرشاری که خداوند در طبیعت و وجود او به ودیعه نهاده است، به این مهم بپردازند. همۀ این مراحل از لحظۀ انعقاد نطفه تا زایمان و شیردهی در فرآیند تربیت انسان، دارای آداب و تکالیف روشنی است که خانواده بویژه زن را مجهز و توانمند برای انجام این تکلیف عظیم شرعی که همانا انسان سازی است، می سازد. این همه دقت و تأکید در انتخاب همسری نیکو از این روست که شکل گیری تربیت فرزند در ابعاد جسمانی و روانی، مادی و معنوی در رابطۀ مستقیم با مسئولیت پدر و مادر است. تحقیقات نشان می دهد که فرزندان بیشتر از آنچه که ما به آنان مستقیماً آموزش می دهیم، می آموزند و الگو می گیرند. بنابراین، انتظار فرزند سالم، نیرومند، بااستعداد و فطرت گرا بدون رعایت موارد بهداشتی و آداب شرعی از هنگام انعقاد نطفه، بارداری، شیردهی و حتی نامگذاری امکانپذیر نخواهد بود. حضرت امام (ره) درنهضت عظیم تربیت انسان، برای زنان حقی بیش از مردان قائل است؛ زیرا زنان نه تنها مادران فردا که مردان بزرگ و شجاع را در دامان پرمهر و محبت خویش می پرورند و به تعبیر زیبا و خلاق این بزرگمرد تاریخ معاصر همان گونه که قرآن مجید انسان ساز است، زنان نیز انسان سازند،[2] به همین جهت شریفترین و با عظمت ترین شغل را ایفای نقش درست تربیتی و مادری و تحویل نسلی سالم به جامعه فرموده اند. هرچند که این نقش، هیچ نوع مانعی برای دیگر فعالیتهای اجتماعی زن ایجاد نمی کند. از آنجا که وظیفۀ مادری و محوریت زن در خانواده و در کنار آن، فعالیتهای اجتماعی متناسب با توانمندیها و استعدادهای زن از بدیهیات کلام امام ـ رحمت الله  علیه ـ است، به نظر می رسد یک برنامه ریزی با دیدگاه و نگاه جنسیتی باید صورت پذیرد تا بار اضافی که در شرایط فعلی بر دوش زنان نهاده شده است، تعدیل یابد. این امر نیاز به یک کار فرهنگی گسترده دارد تا در آن، دیدگاه زنان نسبت به خود و دیدگاه مردان نسبت به زنان تغییر کند و زنان به خودباوری برسند و به فرمایش امام، توانمندیها و قابلیتهای پنهانی وجود خودشان را درک نمایند و مردان نیز به این واقعیتها وقوف یابند و آن را مورد تشویق قرار دهند. نقش مادری او نیز، باید تعریف شود. نقش مادری، نقش ابزاری صرف نیست، بلکه عمدتاً ماهیت تربیت و ایجاد تغییرات بنیادی در شخصیت کودک است و نقش ابزاری او در این راه وسیله است؛ اما همۀ هدفی که در تربیت نسل مطرح است، نیست. امروز ملت به مجرد آنکه کمبود ارزشهای انسانی و تربیتی و اخلاقی را احساس کند، باید بیش از هر زمان دیگری از اندیشه های تربیتی امام استفاده نماید تا جوانان ما در جهت روشهای منفی گرایش پیدا نکنند و زمینه های مبارزه با تهاجم فرهنگی از درون آنان آغاز شود. از سوی دیگر، روشهای تربیتی و عرفانی امام در قالب سیرۀ عملی آن بزرگوار بروز و ظهور یافته است. از این رو یک الگوی عملی و یکی از بهترین روشهای تربیتی می باید از طریق آثار ایشان، زندگی خصوصی و خانوادگی آن بزرگوار، مورد بررسی و تحلیل پژوهشگران و اساتید حوزه و دانشگاه قرار گیرد و این کار مستلزم یک فرآیند درازمدت است که آغاز آن می تواند پایان این کنگره باشد تا آنکه راههای عملی و تعاریف عملیاتی آن را برای نسل جوان در کتابهای درسی تبیین کند و در دروس معارف اسلامی و مراکز آموزشی، آن را در قالب و چهارچوب روانشناسی نوجوان و جوان تدریس نماید. علاوه بر آن، هر یک از اندیشه های تربیتی امام باید از طریق رسانه ها در قالب فیلم و سریالهای تلویزیونی جذاب برای ایجاد تحول فرهنگی به خانواده ها آموزش داده شود تا پدر و مادر در نحوۀ تربیت فرزندان خود، اعم از دختر یا پسر تجدیدنظر نمایند. برنامه ریزی فرهنگی در کمک به ایفای نقش زنان در ساخت و تربیت نسل و تحقق آرمانهای الهی از طریق ایجاد نگرش صحیح نسبت به خود و مردان نسبت به زنان و همچنین قابلیتهای پنهانی آنان و تشویق آنان در افزایش خودباوری، عزت نفس، ایجاد شرایط مطلوب در خانواده در قالب احترام و عزت متقابل در فضایی سرشار از امنیت و الفت می تواند افکار و باورهای نادرست و متحجرانه نسبت به زن را که متأسفانه در شرایط فعلی پس از گذشت بیست سال از انقلاب همچنان وجود دارد، بزداید و خانواده را آنگونه که قرآن کریم فرموده است «پناهگاه و مأمن سکون و آرامش برای اعضای خانواده بسازد» و تنها از این طریق است که می توان امید داشت اندیشه و راه امام با حرکتی پرشتابتر در خانواده ها به معنای واقعی و عملی آن آغاز و به جامعه تسری یابد و در نهایت به پیروزی اسلام منتهی گردد.

***

منبع: تأملی بر جایگاه زن، ج 1، ص 341.