آداب قرائت قرآن
قرائت قرآن و اصلاح نفس
جناب عارف بزرگوار و شیخ عالی مقدار ما می فرمودند که مواظبت به آیات شریفۀ آخر سورۀ «حشر»، از آیۀ شریفۀ یا أیُّهَاالَّذینَ ءامَنُوا اتَّقُوا اللّه وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ تا آخر سورۀ مبارکه با تدبّر در معنی آنها در تعقیب نمازها خصوصاً در اواخر شب که قلب فارغ البال است، خیلی مؤثر است در اصلاح نفس.(126)
* * *
حالات مؤمنین هنگام قرائت قرآن
مِنَ الْمَجالِسِ بِاسْنادِهِ عَنْ أَمیرِ الْمُؤْمِنینَ ـ علیه السّلام ـ فی کَلاٰمٍ طَویلٍ فی وَصْفِ المتَّقینَ وَ إذا مَرُّوا بِآیةٍ فیها تَخْویفٌ، أَصْغَوْا إلَیها مَسامِعَ قُلوبِهِمْ وَ أَبصارِهِمْ، فَاقْشَعَرَّتْ مِنْها جُلودُهُمْ، وَ وَجلَتْ قُلُوبُهُمْ، فَظَنُّوا اَنَّ صَهیلَ جَهَنَّم وَ زَفیرَها و شَهیقَها فی اُصولِ آذانِهِمْ. وَ اذا مَروُّا بِآیةٍ فیها تَشْویقٌ، رَکَنُوا إلَیْها طَمَعاً، وَتَطَلَّعَتْ أَنْفُسُهُمْ إلَیْها شَوْقاً، وَ ظَنُّوا اَنَّها نُصْبَ أَعْیُنِهِمْ.
«اهل تقوا وقتی به آیاتی رسند که در آن اخافه است، چشمها و گوشهای دل را به آن باز کنند و لرزه بر اندام آنها افتد و دل آنها از
[[page 94]]
ترس بتپد به طوری که گمان کنند که صدای هولناک جهنم و نفسهای زفیر و شهیق آن پیش گوش آنهاست؛ و وقتی به آیۀ رحمت رسند، اعتماد به آن کنند و چشم طمع به آن باز کنند و دل آنها از شوق پرواز کند، چنانچه گمان کنند آن وعده ها حاضر است».
و معلوم است کسی که تفکر و تدبر در معانی قرآن کرد، در قلب آن اثر کند و کم کم به مقام متقین رسد؛ و اگر توفیق الهی شامل حالش شود، از آن مقام نیز بگذرد و هریک از اعضا و جوارح و قوای آن آیه ای از آیات الهیه شود. و شاید جذوات و جذبات خطابات الهیه او را از خود بیخود کند و حقیقت اقرا و اصعد را در همین عالم دریابد تا آنکه کلام را بی واسطه از متکلمش بشنود و آنچه در وهم تو و من ناید آن شود.(127)
* * *
اخلاص در قرائت
و از آداب لازمۀ قرائت قرآن که در تأثیر در قلوب، سمت رکنیّت دارد و بدون آن هیچ عملی را قیمتی نیست، بلکه ضایع و باطل و موجب سخط الهی است، اخلاص است که سرمایۀ مقامات اخرویه و رأس المال تجارت آخرت است؛ و در این باب نیز در اخبار اهل بیت عصمت (ع) سفارش بلیغ شده است. از آن جمله آن است که جناب کلینی ـ رضوان اللّه علیه ـ حدیث کند:
بِإِسْنادِهِ عَنْ أبی جَعْفَرٍ ـ علیه السّلام ـ قالَ قُرّاءُالْقُرْآنِ ثَلاثَةٌ: رَجُلٌ قَرَأَ القرآنَ فَاتَّخَذَهُ بِضاعَةً وَاسْتَدَرَّ بِهِ الْمُلوکَ وَاسْتَطالَ بِهِ عَلَی النّاسِ. وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَحَفِظَ حُرُوفَهُ وَ ضَیَّعَ حُدُودَهُ وَ أَقامَهُ إقامَةَ الْقَدَحِ. فَلا کَثَّرَ اللّه هٰؤُلاءِ مِنْ حَمَلَةِ الْقُرآنِ. وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَوَضَعَ دَواءَ الْقُرآنِ عَلیٰ داءِ قَلْبِهِ، فَاَسْهَرَ بِهِ لَیْلَهُ، وَ أَظْمَأَ بِهِ نَهارَهُ، وَ قامَ بِهِ فی مَساجِدِهِ، وَ تَجافٰی بِهِ عَنْ فِراشِهِ؛ فَبِأُولئِکَ یَدْفَعُ اللّه
[[page 95]]
العزَیزُ الْجَبّارُالْبَلاءَ؛ وَ بِأُولٰئِکَ یُدیلُ اللّه مِنَ الأعْداءِ؛ وَ بِأُولِئکَ یُنْزِلُ اللّه الْغَیْثَ مِنَ السَّماء. فَوَاللّه ، لَهٰؤُلاءِ فی قُرّاءِ الْقُرْآنِ اَعَزُّ مِنَ الْکِبْریتِ الأَحْمَرِ.
اقسام قاریان
«قاریان قرآن سه گروهند: یکی، آنان که قرائت قرآن را سرمایه معیشت اتخاذ نمودند، و به واسطۀ آن از ملوک، حقوق و شهریه گیرند و بر مردم تقدم جویند؛ و دیگر، آنان که حفظ حروف و صورت قرآن کنند و تضییع حدود آن نمایند و او را پشت سر اندازند، چنانچه سوارْ قدح خود را به پشت آویزد، خداوند زیاد نکند این قسم حملۀ قرآن را؛ و طایفۀ دیگر آنان هستند که قرآن را قرائت کنند و با دوای قرآن دردهای قلب خود را علاج کنند؛ پس به واسطۀ آن شب را بیدار و به عبادت بگذرانند، و روز را روزه بگیرند و به تشنگی گذرانند، و در مساجد حاضر شوند و اقامت کنند و از فراش خواب ناز برخیزند. پس، خداوند عزیز جبّار به واسطۀ اینها دفع بلیات فرماید و باران از آسمان فرو فرستد. به خدا قسم که این گروه از قاریان قرآن از کبریت احمر کمیاب ترند».
وَ عَنْ عِقابِ الأْعمالِ بِإسْنادِهِ عَن أبی عَبْدِاللّه ـ علیه السّلام ـ عَنْ أَبیهِ، عَنْ آبائِهِ ـ علیهم السّلام ـ قال: مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ یَأْکُلُ بِهِ النّاسَ، جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ وَجْهُهُ عَظْمٌ لا لَحْمَ فیهِ. فرمود: «کسی که قرائت قرآن کند برای استفادۀ از مردم، در روز قیامت بیاید در صورتی که روی او استخوانی است بدون گوشت».
وَ بِإسْنادِهِ عَنْ رَسُولِ اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ فی حدیثٍ قالَ: مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرآنَ فَلَمْ یَعْمَلْ بِهِ وَ آثَرَ عَلَیه حُبَّ الدُّنیا و زینَتَها، اسْتَوْجَبَ سَخَطَ اللّه ؛ وَ کانَ فی الدَّرَجَةِ مَعَ الْیَهودِ وَالنَّصارَی الَّذین یَنْبِذونَ کِتابَ اللّه وَراءَ ظُهُورِهِمْ.
وَ مَنْ قَرَأَ الْقرْآنَ یُریُد بِهِ سُمْعَةً وَ الْتِماسَ الدُّنیا، لَقِیَاللّه یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ وَجْهُهُ
[[page 96]]عَظْمٌ لَیْسَ عَلَیْهِ لَحْمٌ وَ زَجَّ الْقرْآنُ فی قَفاهُ حَتی یُدْخِلَهُ النّارَ وَ یَهْوی فیها مَعَ مَنْ هَویٰ.
وَ مَنْ قَرَأَ الْقُرآنَ وَ لَمْ یَعْمَلْ بِهِ، حَشَرَهُ اللّه یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمیٰ؛ فَیَقولُ: یا «رَبِّ، لِمَ حَشَرْتَنی أَعْمیٰ وَ قَدْ کُنْتُ بَصیراً. قالَ: کَذلِکَ ءاتَتْکَ آیاتُنا فَنَسیتَها وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسیٰ.» فَیُؤْمَرُ بِهِ إِلَی النّارِ.
وَ مَنْ قَرَأَ الْقرآنَ ابْتغاءَ وَجْهِ اللّه وَ تَفَقُّهاً فِی الدّینِ، کانَ لَهُ مِنَ الثَّوابِ مِثْلُ جَمیعِ ما اُعْطِیَ الْملائِکَةُ وَالاْنبِیاءُ و الْمُرْسلُونَ.
وَ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ یُریُد بِهِ رِیاءً وَ سُمْعَةً لِیُمارِیَ بِهِ السُّفَهاءَ وَ یُباهِیَ بِهِ الْعُلَماءَ وَ یَطْلُبَ بِهِ الدُّنْیا، بَدَّدَاللّه عِظامَهُ یَوْمَ الْقیامَةِ وَلَم یَکُنْ فِی النّار أشَدُّ عذاباً مِنْهُ؛ وَ لَیْسَ نَوْعٌ مِنْ أَنْواعِ الْعَذابِ إلاّ [و ]یُعَذِّبُ بِهِ مِنْ شِدَّةِ غَضَبِ اللّه عَلَیْهِ وَ سَخَطِهِ.
وَ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرآنَ وَ تَواضَعَ فِی الْعِلْمِ وَ عَلَّمَ عِبادَاللّه وَ هُوَ یُریدُ مَا عِنْدَاللّه ، لَمْ یَکُنْ فِی الْجَنَّةِ أَعْظَمُ ثَوابَاً مِنْهُ وَ لاأَعْظَمُ مَنْزِلَةً مِنْهُ، وَ لَمْ یَکُنْ فی الْجَنَّةِ مَنْزِلٌ وَ لا دَرَجَةٌ رَفیعَةٌ وَلا نَفیسَةٌ إِلاّ وَ کانَ لَهُ فیها أَوْفَرُ النَّصیبِ وَ أَشْرَفُ الْمنازِلِ.
کسی که یادگیرد قرآن را و عمل به آن نکند و عوض آن اختیار کند حبّ دنیا و زینت آن را، مستوجب غضب خدا شود؛ و در درجۀ یهود و نصاراست که کتاب خدا را پشت سرشان انداختند.
و کسی که قرائت قرآن کند و قصد کند به آن سُمعه و طلب کند به آن دنیا را، ملاقات کند خدا را روز قیامت در صورتی که روی او استخوان بی گوشت است و قرآن به پشت گردن او زند تا داخل آتش کند او را؛ و بیفتد در آن با آنها که افتادند.
و کسی که قرائت قرآن کند و عمل به آن نکند، خداوند او را کور محشور فرماید روز قیامت. می گوید: «خداوندا، من بینا بودم پس چرا مرا کور محشور کردی؟» می فرماید: « چنانچه تو نسیان
[[page 97]]
آیات ما کردی که بر تو فرو فرستادیم امروز نیز تو نسیان شدی» پس او را به سوی آتش فرستند.
و کسی که قرائت قرآن کند برای خدا و خالص از ریا و برای یاد گرفتن معالم دین، ثواب او مثل ثوابی است که به جمیع ملائکه و انبیا و مرسلین دهند؛ یعنی از سنخ ثواب آنان به او مرحمت فرمایند.
و کسی که تعلم کند قرآن را برای ریا و سمعه تا آنکه با جاهلان جدال کند و مباهات به علما کند و دنیا را به آن طلب کند، متفرق فرماید خداوند استخوانهای او را روز قیامت؛ و در آتش کسی از او شدت عذابش بیشتر نیست و به جمیع انواع عذاب او را معذب کنند از شدّت غضب و سخط خداوند بر او.
و کسی که تعلم قرآن کند و در علم تواضع نماید و تعلیم بندگان خدا دهد و از خداوند اجر طلبد، در بهشت از [او] کسی ثوابش بزرگتر نیست و منزله ای از منزلۀ او بالاتر نیست؛ و هیچ منزل رفیع و درجۀ بلند نفیس در بهشت نیست مگر آنکه بزرگتر و وافرتر آن را او دارد.(128)
* * *
ترتیل در قرائت قرآن
از آداب قرائت، که موجب تأثیر در نفس نیز هست و سزاوار است که شخص قاری مواظبت آن کند، ترتیل در قرائت است؛ و آن، به طوری که در حدیث است، عبارت است از حد توسط بین سرعت و تعجیل در آن، و تأنّی و فتور مفرط که کلمات از هم متفرق و منتشر گردد.
عَنْ مُحَمَدِبْنِ یَعْقُوبَ بِإِسْنادِهِ عَنْ عَبْدِاللّه بْنِ سُلَیْمٰانَ، قالَ: سَأَلْتُ أَبٰا عَبْدِاللّه ـ علیه السّلام ـ عَنْ قَوْلِ اللّه تَعالیٰ: وَ رَتِّلِ الْقُرءانَ
[[page 98]]تَرْتیلاً. قالَ قالَ أَمیرُالمُؤمنینَ، علیه السّلام: تَبَیَّنْهُ تِبْیاناً؛ (خ ل: تبییناً) وَ لا تُهَذِّهِ هَذَّالشِّعْرِ [وَ لاٰ تَنْثُرْهُ ]نَثْرَ الرَّمْلِ؛ وَ لٰکِنِ أَفْزِعُوا قُلُوبَکُمُ الْقاسِیَةَ؛ وَ لا یَکُنْ هَمُّ أَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَةِ.
«گوید پرسیدم از حضرت صادق ـ سلام اللّه علیه ـ از قول خدای تعالی که می فرماید: رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرتیلاً مقصود چیست؟ فرمود: حضرت امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ فرمود: یعنی، اظهار کن آن را اظهار نمودن کاملی؛ و سرعت مکن در آن چنانچه در شعر سرعت می کنی و متفرق مکن اجزای آن را چون ریگهای متفرق که اجزایش با هم مُلتئم نشود؛ ولیکن طوری قرائت کنید که تأثیر در قلوب کند و دلهای سخت شما را به فزع آورد؛ و همّ شما آخر سوره نباشد.`` یعنی مقصود شما آن نباشد که قرآن را در چند روز ختم کنید؛ و یا این سوره را بزودی ختم نموده و به آخر رسانید.
پس، انسان که می خواهد کلام خدا را قرائت کند و به آیات الهیه قلب قاسی خود را مداوا کند و با کلام جامع الهی شفای امراض قلبیۀ خود را بگیرد و با نور هدایت این مصباح منیر غیبی و این «نور علی نور» آسمانی طریق وصول به مقامات اخرویه و مدارج کمالیه را دریابد، باید اسباب ظاهریه و باطنیۀ آن را فراهم کند و آداب صوریه و معنویۀ آن را فراهم کند؛ نه مثل ما که اگر گاهگاهی هم تلاوت قرآن کنیم، علاوه بر آنکه از معانی و مقاصد آن و اوامر و نواهی و وعظ و زجر آن بکلی غافلیم و گویی آیاتی که در آن ذکر اوصاف جهنم و عذاب الیم آن یا بهشت و کیفیات نعیم آن گردیده به ما ربطی ندارد ـ و نعوذباللّه در خواندن کتاب قصه
[[page 99]]
حضور قلب ما بیشتر و حواس ما جمعتر است از کتاب کریم خدایی ـ از آداب ظاهریۀ آن نیز غفلت کنیم.
قرائت قرآن با حزن
در احادیث شریفه وارد است که قرآن را با حزن بخوانید و با صورت نیکو تلاوت کنید. حضرت علی بن الحسین ـ علیهما السلام ـ قرآن را به طوری نیکو تلاوت می فرمود که کسانی که از آنجا عبور می کردند، از قبیل سقّاها، آنجا توقف می کردند و بعضی از استماع آن غش می کردند. ولی ما هر وقت می خواهیم صوت حسن و آواز نیکوی خود را به مردم ارائه دهیم، قرآن یا اذان را وسیله قرار می دهیم؛ و مقصد ما تلاوت قرآن نیست و عمل به این استحباب نمی باشد. بالجمله، مکاید شیطان و نفس امّاره بسیار است؛ و غالباً حق را به باطل مشتبه می کند و زشت و زیبا را با هم ملتبس می نماید. باید از مکاید او به خداوند پناه برد.(129)
* * *
تفکّر و تدبّر، ادب قرائت قرآن
مطلوب در قرائت قرآن کریم آن است که در قلوبْ صورت آن نقش بندد و اوامر و نواهی آن تأثیر کند و دعوات آن جایگزین شود؛ و این مطلوب حاصل نشود مگر آنکه آداب قرائت ملحوظ شود. مقصود از آداب آن نیست که پیش بعض قرّاء متداول شده است که تمام همّ و همت منصرف به مخارج الفاظ و تأدیۀ حروف شود، به طوری که علاوه بر آنکه از معنی و تفکر در آن بکلی غافل شویم، منجر به آن شود که تجوید آن نیز باطل گردد؛ بلکه کثیراً کلمات از صورت اصلیۀ خود به صورت دیگر منقلب شود و ماده و صورت آن تغییر کند؛ و این یکی از مکاید شیطان است که انسان
[[page 100]]
متعبد را تا آخر عمر به الفاظ قرآن سرگرم می کند و از سرّ نزول قرآن و از حقیقت اوامر و نواهی و دعوت به معارف حقه و اخلاق حسنۀ آن بکلی غافل می کند. تازه بعد از پنجاه [سال ]قرائت معلوم شود که از شدت تغلیظ و تشدید در آن، از صورت کلام بکلی خارج شده و یک صورت غریبی پیدا کرده! بلکه مقصود آدابی است که در شریعت مطهره منظور شده است، که اعظم و عمدۀ آنها تفکر و تدبر و اعتبار به آیات آن است؛ چنانچه سابقاً اشاره شد.
و در کافی شریف سند به حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ رساند، قال: إنَّ هٰذَا القُرْآنَ فیهِ مَنارُ الْهُدٰی وَ مَصابیحُ الدُّجیٰ؛ فَلْیَجُلْ جالٍ بَصَرَهُ وَ یَفْتَحْ لِلضِّیاءِ نَظَرَهُ؛ فَإِنَّ التّفَکُّرَ حَیاةُ قَلْبِ الْبصیرِ، کَما یَمْشِی الْمُسْتَنیرُ فی الظُلُماتِ بِالنُّورِ. فرمود: «این قرآن راهنمای هدایت و چراغ شب تاریک است؛ پس جولان دهد صاحبنظر چشم خود را در آن؛ و بگشاید نظر خود را برای استفاده از نور آن؛ زیرا که تفکر در آن زندگانی دل بیننده است؛ چنانچه در ظلمات و تاریکیها به نور استعانت کنند، در ظلمات جهل و تاریکیهای ضلالت به نور هدایت قرآن باید هدایت جست».(130)
* * *
تعظیم قرآن در هنگام قرائت
یکی از آداب مهمّۀ قرائت کتاب الهی، که عارف و عامی در آن شرکت دارند و از آن نتایج حسنه حاصل شود و موجب نورانیّت قلب و حیات باطن شود، «تعظیم» است؛ و آن موقوف به فهم عظمت و بزرگی و جلالت و کبریای آن است.(131)
[[page 101]]
تطبیق احوال قاری با قرآن
یکی از آداب مهمّۀ قرائت قرآن که انسان را به نتایج بسیار و استفادات بیشمار نائل کند، «تطبیق» است. و آن چنان است که در هر آیه از آیات شریفه که تفکر می کند، مفاد آن را با حال خود منطبق کند و نقصان خود را به واسطۀ آن مرتفع کند و امراض خود را بدان شفا دهد. مثلاً، در قصۀ شریفۀ حضرت آدم ـ علیه السلام ـ ببیند سبب مطرود شدن شیطان از بارگاه قدس با آنهمه سجده ها و عبادتهای طولانی چه بوده، خود را از آن تطهیر کند؛ زیرا مقام قرب الهی جای پاکان است، با اوصاف و اخلاق شیطانی قدم در آن بارگاه قدس نتوان گذاشت. از آیات شریفه استفاده شود که مبدأ سجده ننمودن ابلیس خودبینی و عجب بوده که کوس اَنَاْ خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طینٍ زد و این خودبینی اسباب خودخواهی و خودفروشی ـ که استکبار است ـ شد؛ و آن، اسباب خودرأیی ـ که استقلال و سرپیچی از فرمان است ـ شد، پس مطرود درگاه شد. ما از اول عمر شیطان را ملعون و مطرود خواندیم و خود به اوصاف خبیثۀ او متّصف هستیم؛ و در فکر آن برنیامدیم که آنچه سبب مطرودیّت درگاه قدس است در هر کسی باشد مطرود است؛ شیطان خصوصیتی ندارد، آنچه او را از درگاه قرب دور کرد ما را نگذارد که به آن درگاه راه یابیم. می ترسم لعنهایی که به ابلیس می کنیم خود نیز در آن شریک باشیم.
و نیز تفکّر کنیم در همین قصّۀ شریفه و سبب مزیت آدم و برتری او را از ملائکة اللّه ببینیم چه بوده، خود نیز به مقدار طاقت به آن متصف شویم. می بینیم «تعلیم اسماء» سبب آن بوده؛ چنانچه فرماید: وَ عَلَّمَ ءادَمَ الْأَسْماء کُلَّها و مرتبۀ عالیۀ تعلیم اسما
[[page 102]]
تحقّق به مقام اسماءاللّه است؛ چنانچه مرتبۀ عالیه از احصای اسماء که در روایت شریفه است: اِنَّ لِلّٰهِ تِسْعٌ وَ تِسعینَ اسْماً؛ مَنْ اَحْصاها دَخَل الْجَنَّةَ تحقّق به حقیقت آنهاست که انسان را به جنّت اسمایی نایل کند.(132)
* * *
حضور قلب
و دیگر از آداب مهمّۀ آن، تفکّر است؛ و مقصود از تفکّر آن است که از آیات شریفه جستجوی مقصد و مقصود کند؛ و چون مقصد قرآن، چنانچه خود آن صحیفۀ نورانیّه فرماید، هدایت به سُبُل سلامت است و اخراج از همۀ مراتب ظلمات است به عالم نور و هدایت به طریق مستقیم است، باید انسان به تفکر در آیات شریفه، مراتب سلامت را از مرتبۀ دانیۀ آن، که راجع به قوای ملکیّه است، تا منتهی النّهایۀ آن، که حقیقت قلب سلیم است ـ به تفسیری که از اهل بیت وارد شده که ملاقات کند حق را در صورتی که غیرحق در آن نباشد ـبه دست آورد؛ و سلامت قوای ملکیّه و ملکوتیّه گم شدۀ قاری قرآن باشد، که در این کتاب آسمانی این گم شده موجود است و باید با تفکّر استخراج آن کند.(133)
* * *
طلب طریق مستقیم
انسان در آیات شریفۀ کتاب الهی و در قصص و حکایات آن باید مقصود و نتیجۀ انسانیّت، که سعادت است به دست آورد؛ و چون سعادت، رسیدن به سلامت مطلقه و عالم نور و طریق مستقیم است، انسان باید از قرآن شریف، سُبُل سلامت و معدن نور مطلق
[[page 103]]
و طریق مستقیم را طلب کند؛ چنانچه در آیۀ شریفۀ سابقه اشاره به آن شد.
نتیجه تفکر در قرآن
و چون شخص قاری مقصد را یافت، در تحصیل آن بینا شود و راه استفاده از قرآن شریف بر او گشوده و ابواب رحمت حق بر او مفتوح گردد و عمر کوتاه عزیز خود و سرمایۀ تحصیل سعادت خویش را صرف در اموری که مقصود به رسالت نیست نکند و از فضول بحث و کلام در چنین امر مهمّی خودداری کند؛ و چون مدتی چشم دل را به این مقصود افکند و از دیگر امور صرف نظر کرد، چشم دل بینا گردد و حدید شود و تفکّر در قرآن برای نفس عادی شود و طرق استفاده باز گردد و ابوابی بر او مفتوح شود که تا کنون نبوده و مطالب و معارفی از قرآن استفاده کند که تا کنون به هیچ وجه نمی کرده؛ آن وقت شفا بودن قرآن را برای امراض قلبیّه می فهمد و مفاد آیۀ شریفۀ وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرءانِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلمُؤمنینَ وَلا یَزیدُ الظّالِمینَ إلا خَساراً و معنی قول امیرالمؤمنین ـ صلوات اللّه علیه ـ را که می فرماید: وَ تَعَلَّمُوا الْقُرآنَ؛ فَاِنَّهُ رَبیعُ الْقُلوُبِ. وَاسْتَشْفُوا بِنُورِهِ؛ فَإنَّهُ شِفاءُالصُّدُورِ ادراک می کند و از قرآن شریف فقط شفای امراض جسمانیّه را طلب نمی کند، بلکه عمدۀ مقصد را شفای امراض روحانیّه که مقصد قرآن است قرار می دهد. قرآن برای شفای امراض جسمیّه نازل نشده، گرچه شفای امراض جسمیّه به او حاصل شود؛ چنانچه انبیا ـ علیهم السلام ـ نیز برای شفای جسمانی نیامده بودند گرچه شفا می دادند؛ آنها اطبّای نفوس و
[[page 104]]
شفادهندگان قلوب و ارواحند.(134)
* * *
عرضۀ خود بر قرآن
وظیفۀ سالک الی اللّه آن است که خود را به قرآن شریف عرضه دارد؛ و چنانچه میزان در تشخیص صحّت و عدم صحّت و اعتبار و لا اعتبار حدیث آن است که آن را به کتاب خدا عرضه دارند و آنچه مخالف آن باشد باطل و زخرف شمارند، میزان در استقامت و اعوجاج و شقاوت و سعادت آن است که در میزان کتاب اللّه درست و مستقیم در آید؛ و چنانچه خُلق رسول اللّه قرآن است، خلق خود را با قرآن باید متوافق کند تا با خلق ولی کامل نیز مطابق گردد؛ و خلقی که مخالف کتاب اللّه است زخرف و باطل است؛ و همچنین جمیع معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را باید با کتاب خدا تطبیق کند و عرضه دارد تا به حقیقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطنی او گردد.(135)
* * *
اکتفای قاری به تجوید و تحسین
بدانکه از برای قرائت در این سفر روحانی و معراج الهی مراتب و مدارجی است که به مناسبت این رساله به بعض از آن اکتفا می کنیم.
اول آنکه قاری جز به تجوید قرائت و تحسین عبارت به چیزی نپردازد؛ و همّ او فقط تلفظ به این کلمات و تصحیح مخارج حروف باشد تا تکلیفی ادا و امری ساقط شود؛ و معلوم است برای چنین اشخاصی تکالیف، کلفت و زحمت دارد و قلب آنها از آن منضجر و باطن آنها از آن منحرف است. اینان را حظّی از عبادت نیست جز آنکه معاقب به عقاب تارک نیستند؛ مگر آنکه از خزاین غیب
[[page 105]]
تفضّلی شود و به همان لقلقه مورد احسان و انعام گردند.(136)
* * *
استعاذه به هنگام قرائت
قال تعالی: فاِذا قَرَأتَ الْقُرْءانَ فَاسْتَعِذْ بِاللّه مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیم * إنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذینَ ءامَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوکَّلُونَ * إنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ از آداب مهمّۀ قرائت،خصوصاً قرائت در نماز که سفر روحانی الی اللّه و معراج حقیقی ومرقات وصول اهل اللّه است، استعاذه از شیطان رجیم است که خار طریق معرفت و مانع سیر و سلوک الی اللّه است؛ چنانچه خدای تعالی خبر دهد از قول او در سورۀ مبارکه «اعراف» آنجا که فرماید: قال فَبِما أغْوَیْتَنی َلاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتقیمَ قسم خورده است که سر راه مستقیم را بر اولاد آدم بگیرد و آنها را از آن باز دارد. پس، در نماز که صراط مستقیم انسانیّت و معراج وصول الی اللّه است بی استعاذه از این راهزن صورت نگیرد و بدون پناه بردن به حصن حصین الوهیّت از شرّ او ایمنی حاصل نشود.(137)
* * *
ترک دنیا برای وصول به حقایق قرآن
ما همه قرآن شریف را می دانیم [که] از معدن وحی الهی برای تکمیل بشر و تخلیص انسان از محبس ظلمانی طبیعت و دنیا نازل شده است و وعد[و] وعید آن همه حق صراح و حقیقت ثابته است و در تمام مندرجات آن شائبه خلاف واقع نیست، با این وصف این کتاب بزرگ الهی در دل سخت ما به اندازه یک کتاب قصه تأثیر
[[page 106]]
ندارد، نه دلبستگی به وعده های آن داریم تا دل را از این دنیای دنی و نشئه فانیه برگیریم و به آن نشئه باقیه ببندیم، و نه خوفی از وعید آن در قلب ما حاصل آید تا از معاصی الهیه و مخالفت با ولی نعمت احتراز کنیم، این نیست جز آنکه حقیقت و حقیّت قرآن به قلب ما نرسیده و دل ما به آن نگرویده.(138)
* * *
تحصیل طهارت باطن برای قرائت قرآن
چون قلب را از کثافات خالی کرد مهیای برای ذکر خدا و قرائت کتاب خدا شود؛ و تا قذارات و کثافات عالم طبیعت در آن است استفادت از ذکر و قرآن شریف میسور نشود، چنانچه در کتاب الهی اشاره به آن فرماید در سورۀ مبارکۀ واقعه (آیه 77 الی 79): إنَّهُ لَقُرْءانٌ کَریمٌ * فی کِتابٍ مَکْنُونٍ * لاٰیَمَسُّهُ إلاَّ الْمُطَهَّرُونَ. و در سورۀ مؤمن [آیۀ] 13 فرماید: هُوَ الَّذی یُریکُمْ ءایاٰتِهِ وَ یُنَزِّلُ لَکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ رِزْقاً وَ مٰا یَتَذَکَّرُ إلاّٰ مَنْ یُنیبُ. پس از آنکه دل را برای ذکر خدا و قرآن شریف مهیا نمود، آیات توحید و اذکار شریفه توحید و تنزیه را با حضور قلب و حال طهارت تلقین قلب کند، به این معنی که قلب را چون طفلی فرض کند که زبان ندارد و می خواهد او را به زبان آورد، چنانچه آنجا یک کلمه را تکرار کند و به دهان طفل گذارد تا او یاد گیرد، همین طور کلمه توحید را با طمأنینه و حضور قلب باید انسان تلقین قلب کند و به دل بخواند تا زبان قلب باز شود؛ و اگر وقتی چون اواخر شب یا بین الطلوعین بعد از فریضه صبح برای این کار اختصاص دهد خیلی بهتر است، پس در آن وقت با طهارت وجهۀ قرآن و ذکر را متوجه قلب کند و آیات شریفه الهیه که مشتمل بر
[[page 107]]
تذکّر و مشتمل بر توحید است به قلب بخواند به طور تلقین و تذکیر؛ و اگر آیات شریفه آخر سوره حشر را از قول خدای تعالی: یاٰ أَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اتَّقُوا اللّه ... تا آخر سوره که مشتمل بر تذکر و محاسبه نفس و محتوی بر مراتب توحید و اسما و صفات است در یک وقت فراغت از نفس از واردات دنیایی مثل آخر شب یا بین الطلوعین با حضور قلب بخواند و در آنها تفکر کند، امید است ان شاءاللّه نتایج حسنه ببرد؛ و همین طور در اذکار شریفه با حضور قلب ذکر شریف لا اله الاّ اللّه ـ که افضل و اجمع اذکار است ـ این عمل را بکند امید هست خداوند از او دستگیری کند؛ و البته در هر حال از نقص و عجز خود و از رحمت و قدرت حق غافل نباشد و دست حاجت پیش ذات مقدس او دراز کند و از آن ذات مقدس دستگیری طلب کند. امید است که اگر مدتی اشتغال به این عمل پیدا کند نفس به توحید عادت کند و نور توحید در قلب جلوه کند و البته از شرایط عامه ذکر نباید غفلت شود.(139)
* * *
سفارش به مطالعۀ سورۀ حشر
سورۀ مبارکه حشر را مطالعه کن که گنجینه هایی از معارف و تربیت در آن است و ارزش دارد که انسان یک عمر در آنها تفکّر کند و از آنها به مدد الهی توشه ها بردارد، خصوصاً آیات اواخر آن.(140)
26 / 4 / 63
* * *
[[page 108]]