مراتب زهد
زهد عامه
باید دانست که از برای زهد، همچون سایر صفات نفسانیّه و مقامات انسانیّه مراتب و درجاتی است بی شمار که به حسب جزئیّات، تحت احصاء و حصر نیاید. و ما به طور کلی اشاره[ ای] به بعض مراتب آن به قدر مناسب با این اوراق می کنیم:
درجۀ اوّل زهدِ عامه است. و آن عبارت است از اعراض از دنیا برای رسیدن به نعیم آخرت. و این درجه، در حقیقت کسبی است که از روی ایمان به بعض منازل آخرت پیدا شده است، و صاحب این مقام در اسارت شهوت است، لکن به حکم عقل شهوات زایلۀ حقیره را ترک می کند برای رسیدن به لذّات باقیّه شریفه. پس این
[[page 509]]
ترک شهوت برای شهوت است.
و از این درجه محسوب است اعراض از دنیا برای خوف از عقاب عالم آخرت، گرچه در اطلاق زهد بر این ترک و اعراض از روی خوف مسامحه است. هر چند در روایت منقول از عیون اخبارالرضا وارد است که از حضرت صادق ـ سلام الله علیه ـ سؤال شد از زاهد در دنیا، فرمود: «کسی است که ترک می کند حلال آن را از ترس حساب آن، و ترک می کند حرامش را از ترس عقاب آن».
لکن بیانات آن سروران دین و مربیّان نفوس به حسب اختلاف ادراکات، مختلف است؛ یعنی برای هر کس به فراخور مقام و مرتبه اش، مرتبه ای از مراتب مقامات انسانیّت را بیان می فرمودند، و عارف به مقامات نفس و اسلوب کلمات اهل الله برای کشف مرادات آنها این نکته را باید در نظر داشته باشد تا جمع شتات کلمات اولیاء و انبیاء ـ علیهم السلام ـ در این ابواب بشود.
زهد خاصه
درجۀ دوّم زهدِ خاصه است. و آن عبارت است از اعراض از مشتهیات حیوانی و لذایذ شهوانی برای رسیدن به مقامات عقلانی و مدارج انسانی. و این درجه، از علم و ایمانِ به بعض مراتب عالیه از عالمِ آخرت پیدا شود که به واسطۀ آن علم و ایمان، مشتهیات حیوانی و لذّات جسمانی در نظر، محقَّر و کوچک شود، و این مبدأ اعراض و منشأ انصراف نفس از آنها شود.
و لذّات عقلیّه روحانیّه و ادراکات مرسلۀ مجرده، گرچه مورد اعتناء فلاسفه و اعاظم از ارباب علم و دانش همیشه بوده و فیلسوف بزرگ عظیم الشأن ارسطوطالیس، معلم اوّل، در این باب
[[page 510]]
اهمیت بسیار داده، ولی این درجه نیز نزد اصحاب معرفت و ایقان و ارباب حقیقت و عرفان معَلَّل است. و چون این اعراض برای لذّت است ـ گرچه لذّت روحانی ـ، قدم نفسانی در کار است و آن زهد حقیقی نیست، بلکه ترک شهوت و لذّت است برای شهوت و لذّت.
زهد اخصّ خواص
درجۀ سوّم زهدِ اخصِّ خواص است. و آن عبارت است از اعراض لذّات روحانی و ترک مشتهیات عقلانی برای رسیدن به مشاهده جمال جمیل الهی و وصول به حقایق معارف ربّانی. و این اوّل مقامات اولیاء و محبیّن است و از مراتب عالیه زهد است، پس زهد حقیقی صاحب این مقام را به حسب اوّل مرتبه، حاصل شود. و زهدِ حقیقی عبارت است از ترک غیر خدا برای خدا.
و پس از این مقام، اوّل مراتب فنا برای سالک دست دهد که آن عبارت است از فنای از لذّات و عدم التفات به آن. و پس از این، مقامات دیگر اولیاء است که مقام را گنجایش ذکر آن نیست، و ما در این مقام اکتفا می کنیم به ذکر همین سه درجه که از امّهات درجات است.(533)
* * *
[[page 511]]