در آغاز ماه مبارک رمضان هستیم. براستی که این ماهی بس با عظمت و شریف است، ماهی است که قرآن در آن نازل شده، و کتاب تعلیم و ارشاد الهی بر نوآموزان مکتب بشری عرضه گردیده است؛ و بالاخره ماهی که علم و معلم و متعلم، همه در آن جلوه گر شده اند.
ماه رمضان، ماه روزه است، ماه بیداری و قیام برای خداست. ماه توبه و انابه و بازگشت به حق است. ماه رحمت و مغفرت است. ماه رهایی از نار عذاب و هجران است. ماه رجوع از گناه و موافقت با حق است. شب قدر در این ماه است؛ شبی که منادی حق ندا می دهد: ای بندگان گنهکار، خداوند مشتاق دیدار شماست، چهره های تیره و گناه آلود شما مانع رحمت و محبت او نشده است. رحمت خداوندی به فیضان آمده، و خالق هستی پذیرای همه بندگان خود چه نافرمان و چه فرمانبردار شده است. همۀ شما مشمول رحمت او قرار خواهید گرفت. «وَسِعَت رَحمتُه غَضَبه» خدایی که همواره رحمتش بر غضبش پیشی دارد.
اشتیاق خداوند به بندگان خاص و مخلص، خود اشتیاقی همیشگی است؛ ولی این ندای آسمانی مختص ما عاصیان و ره گم کردگان است. او از روی کرامت و شفقت ما را فرا می خواند؛ و ما از او درخواست توفیق می کنیم که گوشی شنوا ارزانی کند تا پیام و دعوت او را بشنویم؛ و از این خوان نعمت که در شب قدر و در ماه رمضان گسترده است بهره جوییم.
ماه رمضان، ماه میهمانی خداوند است؛ گرچه همه ایام و لحظات عمر خود را وامدار اوییم و هستی ما به دست اوست، اما در این ماه فرصتی طلایی به بندگان داده شده تا جایگاه خود را در این مهمانی بیابند و حضور حق را حس کنند. حضرت امام خمینی در کتاب شریف مصباح الهدایة در توصیف عالم، عبارت زیبایی دارند که نقل آن به بحث ما کمک می کند. امام می گویند: «فالعالمَ مجلسُ حضورالحقّ و الموجودات حضّار مجلسه» به گفتۀ استاد آشتیانی در شرح مصباح الهدایة بالغان و کمّلینی که به مقام صحوین، یعنی صحو بعدالمحو رسیده اند، حق را در مراتب و درجات عرش مشاهده می کنند و حضرت حق را در مسند عزت و محیط بر اشیا می بینند و حقایق ممکنات و موجودات عالم هستی را حضارِ مجلس حق می دانند. در این صورت حق ادب را نسبت به حضرت عزت و سلطانِ وجود رعایت می کنند. بنابراین، همیشه و همه وقت ما مهمان خداوندیم و در ضیافت او حضور داریم؛ اما در ماه رمضان این فرصت داده می شود که مهمان خاص باشیم تا شاید این فرصت و این توفیق دست دهد که چنین حضوری را حس کنیم و خود را بیگانه با او ندانیم. عبارت دیگری باز از امام شنیده ایم که فرموده اند: «عالم، محضر خداست در محضر خدا معصیت نکنید.»؛( صحیفه امام؛ ج13، ص461) یعنی همان گونه که در مهمانیها و ضیافتهای رسمی جایگاه افراد مشخص است و گفتار افراد، حساب شده است؛ در این مهمانی نیز چنین است. بنابراین، اعمال و رفتار و گفتار ما باید حساب شده باشد. آیا هر سخن لغو و بیهوده ای را در چنین مجلسی می توان بر زبان آورد؟ و هر کار ناپسند و دور از شأن حاضرین و صاحبخانه را می توان انجام داد؟ البته که چنین نیست. در روایات آمده که اعمال خیر و نیک در این ماه چندین برابر پاداش دارد و بعکس، اعمال زشت نیز چندین برابر عقاب دارد. لازمۀ چنین مجلسی آن است که کارگزاران و مسئولین مجلس با دقت بیشتری به افراد و مهمانان توجه داشته باشند. بار دیگر به گفته و نوشتۀ امام توجه می دهم. ایشان در کتاب مصباح به نکتۀ جالبی که در ملاقات حضرت موسی(ع) و جناب خضر رخ داده، اشاره می کنند و می فرمایند: حضرت موسی(ع) علی رغم قولی که داده بود که نسبت به اعمال جناب خضر لب به اعتراض نگشاید، در بعضی از مواقع تاب نمی آورد و اعتراض می کند. زیرا پیامبران مأمورند که حرمت مجلس را حفظ کنند بنابراین، حضرت موسی(ع) حرمت محضر را پاسداری می کند و جناب خضر که جنبه ولایتش قویتر است، حرمت صاحبخانه را حفظ می کند. پس، بیاییم در این ماه رحمت که ماه نزول رحمت واسعۀ خداوند است سعی در شناخت او کنیم که در این صورت هرچه کنیم، عبادت محسوب می شود. اگر واقعاً حس کنیم که ما فقط و فقط در ارتباط با حق معنا پیدا می کنیم، و هر لحظه نازی کند، قالبها در هم فرو می ریزد؛ طبیعتاً رفتار و کردار و اعمالمان تغییر خواهد کرد و این تفکر است که یک ساعت آن را برتر از هفتاد سال عبادت دانسته اند. با این تفکر است که خود را خواهیم شناخت و این خودشناسی می تواند مقدمۀ خداشناسی قرار گیرد: مَنْ عَرَفَ نَفَسه فقد عَرَفَ رَبّه. با این ترتیب از مقید به مطلق خواهیم رسید و حقیقت دین، جز این نیست.
از توجه حضرت امام به ماه رمضان و تعبد ایشان به پرهیز از اعمال مکروه که نتیجۀ کمال معرفت ایشان و درک محضر خداوند است، خاطره ای برایتان نقل می کنم: همان طور که در مقدمۀ دیوان اشعار حضرت امام ذکر کرده ام من خواستار شعر از امام شدم، چون شنیده بودم که ایشان در جوانی شعرهای بسیار سروده بودند که مفقود شده بود. سرانجام در پی اصرارهای پیاپی و مکرر من، یک روز غزلی از ایشان دریافت کردم، و این پاسخ مثبت ایشان بر اصرار و پافشاری من افزود تا به آنجا رسید که گاهی ایشان در هنگام قدم زدن درنگ می کردند و بر روی پاره کاغذی یا حاشیه روزنامه ای که در کنار دستشان بود، رباعی یا غزلی می نوشتند و به من می دادند. تنها کسی که از این جریان اطلاع داشت، احمد آقا بود. البته من به امام نگفته بودم که او می داند، ایشان هم سؤال نکرده بودند. یک روز احمد به من توجه داد که نگهداری این اشعار بر روی کاغذ کاهی روزنامه ها، درست نیست؛ زیرا پس از مدتی این کلمات در هم فرو می رود و ناخوانا می شود، راه چاره این است که دفتری یا کاغذ مناسبی تهیه کنی و از امام بخواهی در آن دفتر برایت بنویسند. من این کار را کردم. یک روز آخر ماه شعبان، ایشان دفتر را به من بازگرداندند و گفتند؛ این را بردار و ببر. وقتی علت را جویا شدم، گفتند که من شعر نمی نویسم؛ و با پرسش مجدد من توضیح دادند که: من در این ماه شعر نمی نویسم؛ چون در ماه رمضان مانند شب و روز جمعه نوشتن و خواندن شعر مکروه است؛ و آخرین غزل این دفتر، با این بیت شروع شده بود که "کوتاه سخن که یار آمد".
از این مطلب می توان درجه التزام حضرت امام و تأکید ایشان را به رعایت مستحبات و اجتناب از مکروهات شرع دریافت. توصیۀ امام و عمل ایشان نیز بیانگر این واقعیت است که اولاً، لازمۀ رسیدن به حقیقت، رعایت شریعت و طریقت است و مسیری که انسان را به حقیقت می رساند، شریعت و طریقت است. ثانیاً، در متن حقیقت، سالک از طریقت و شریعت بی نیاز نمی شود و رعایت احکام شرع در متن حقیقت هم به جای خود باقی است؛ چنانکه در روایت آمده، حضرت رسول اکرم(ص) در شب معراج و در متن حقیقت هم، نماز را که طریقۀ رسیدن به حقیقت است، ترک نکردند. پس، معلوم می شود که فایدۀ نماز تنها رسیدن به خدا نیست. یکی از نکاتی که ما از نماز می فهمیم این است که ما را به حقیقت و به خدا می رساند؛ اما این دستورالعملهای شرع همیشه برای ما باقی است؛ چون رسیدنها هم مراتب دارد؛ یعنی کسی که به حق می رسد، مراتب بعدی برایش گشوده می شود. اینکه به کجا برسد و چه میزانی معرفت پیدا کند، یا به صفات الهی، یا به افعال خداوند شناخت پیدا کند، مراتبی دارد که در تمام این موارد احکام و توصیه های شریعت برای سالک راهگشاست. از این روست که شعر سرودن در ماه مبارک رمضان از دیدگاه حضرت امام مکروه است. انجام امر مکروه در مجلس خداوند که حاضر و ناظر بر همه کائنات است، هتک حرمت است.
ایشان در مصباح الهدایة تصریح دارند که هتک احترام مجلس، گناه است؛ و آن بستگی به معرفت افراد دارد. هرکس میزان معرفتش بیشتر باشد و منزلت صاحبخانه و صاحب مجلس را بهتر بفهمد، مراقبت بیشتری نسبت به کارهای خودش دارد. ما با میزان معرفت خودمان، گناه را جایز نمی دانیم؛ امّا امام انجام عمل مکروه را هم ناپسند می دانستند؛ و این به اختلاف مراتب معرفت ما و امام بستگی دارد.
اکنون در پایان سخن به شرح مختصری از غزل یاد شده می پردازم.
کوتاه سخن که یار آمد با گیسوی مشکبار آمد(دیوان امام؛ ص95)
در ادبیات عرفانی از کثرت به گیسو تعبیر می کنند و از وحدت به خال، گاهی تجلیات حضرت حق را به گیسو تشبیه می کنند. مشکباری و عطرآمیزی نیز در عرفان معنای خاصی دارد. رایحه از جمله نشانه هایی است که انسان را به هدف نزدیک می کند. بوی گل در باغ خبر از باز شدن گل می دهد و با جاذبه و کششی که دارد همه را به سوی خود فرا می خواند. میزبان ماه رمضان هم که از او به یار تعبیر شده است، با جاذبه و کشش خود، همه را به خویش می خواند، و این همان دعوت عام است که از آن سخن گفتیم.
بگشود در و نقاب برداشت بی پرده نگر، نگار آمد(همانجا)
در این بیت اشاره به این شده که یار به عنوان میزبان، خود به استقبال مهمانان می آید، آن هم در حالی که نقاب هم از چهره برمی دارد و بی پرده، عیان می شود؛ اما این نقاب برداشتن برای کسانی است که طالب حضرت حق هستند. کسی که منتظر نگار بوده، گمشده اش را جستجو می کرده، او را می بیند، و بی حجاب یار را حس می کند؛ ولی محجوبان از این نقاب برداشتن و بی پرده آمدن نگار، درکی ندارند؛ مگر آنچه از بزرگان و واصلان شنیده باشند.
او بود و کسی نبود با او یکتا و غریب وار آمد(همانجا)
در بیت سوم، اشاره به یکتایی و غربت حضرت حق شده است. خداوند همیشه هست و هیچ کس هم با او نیست. کانَ اللّه و لَمْ یَکُنْ مَعَهُ شی ء. چون هیچ چیز در مرتبۀ او نیست. او حقیقت هستی است و بقیۀ هستی و موجودات، جلوات اویند. اگر او با ماست به این معنا نیست که ما هم با اوییم؛ بلکه باید نزدیکی به او و تقرب به او را کسب کنیم. اگر چه میزبان یکتا و غریب وار است؛ ولی این بدان معنا نیست که او به استقبال یک مهمان خاص و واحد آمده است. میزبان، واحد است؛ ولی مهمانان بیشماری را طالب است؛ و هرکس او را بخواهد، مهمان اوست. او در این ماه دعوت عام می کند؛ اما همۀ انسانها این دعوت را در نمی یابند، و این ماه را نیز به چشم دیگر ماهها می نگرند. امید است از خواب غفلت برخیزیم، ندای دعوت حق را بشنویم و خود را مهمانان او بدانیم؛ زیرا مهمان عزیز است و خداوند بشارت داده که هرکس خود را مهمان خدا بداند، از خوان نعمت او بی بهره نخواهد ماند.
در این ماه خداوند نه تنها مهمانان را دعوت می کند و خود به استقبال آنها می رود، بلکه در به روی اغیار و شیاطین از جن و انس می بندد و بیگانگان را به این حریم راه نمی دهد.
بنشست و ببست در ز اغیار گویی پی یار غار آمد (همانجا)
منبع: یک ساغر از هزار؛ ص329.