افکار و اندیشه های امام
(مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی پور)
اشاره- حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی پور، عضو شورای مرکزی مجمع روحانیون مبارز و دبیرکل سابق کنفرانس بین المللی حمایت از قدس، از جمله چهره های روحانی است که امام خمینی(س) را در دوران تبعید در نجف و پاریس همراهی کرده است. در نوشتاری که پیش رو دارید، این یار صدیق و وفادار حضرت امام(س)، از روزهای همراهی با بنیانگذار جمهوری اسلامی در سخت ترین روزهای تبعید و همچنین از احیای تفکر ناب ایشان می گوید. این مصاحبه در حوزه معاونت بین الملل مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی انجام شده است.
حضور: در ابتدا تاریخچه ای از روزهای حضورتان در کنار حضرت امام خمینی(س) و همراهی تان با ایشان در ایام تبعید در نجف اشرف بفرمایید؛ از اوایل دهه 1340 هجری شمسی که به روایت تاریخ معاصر و انقلاب، اوج مبارزه علنی حضرت امام(س) با رژیم پهلوی بوده است.
حجت الاسلام و المسلمین محتشمی پور: بسم الله الرحمن الرحیم. در حقیقت من از سال 40 که مبارزه روحانیت به رهبری امام خمینی با حاکمیت پهلوی آغاز شد، شناخت و علاقه ویژه ای نسبت به ایشان پیدا کردم. اما در سال 42 که پس از 2 سال تحصیل در حوزه علمیه مرحوم آیت ا... مجتهدی در تهران به قم عزیمت کردم، همچون دیگر طلاب جوان شیفته امام(س)، وجود ایشان را بیشتر و بیشتر درک کردم. پس از تصویب قانون کاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی در آبان ماه 43 و اعلان موضع قاطع و سرسختانه حضرت امام(س)، شاه مخلوع ایشان را دستگیر و به ترکیه تبعید کرد.
یک سال از اقامت ایشان در بورسا نگذشته بود که تلاش های فراوان مردم، شخصیت های علمی و روحانی و خصوصاً جریان های سیاسی اسلامی و حتی غیراسلامی در داخل و خارج از کشور و مکاتبات با سازمان ملل و نهاد حقوق بشری این سـازمان به ثمر نشـست و رژیم لائیک ترکـیه
مجبور شد امام را به کشور دیگری منتقل کند. سرانجام و پس از مشورت های بسیار شاه مخلوع با کارشناسان، امام به نجف تبعید گردید.
شاه در انتخاب این گزینه برای تبعید، سه هدف اصلی را دنبال مـی کرد؛ قطع ارتباط ایـشان با مـردم، سلب آزادی عمل از ایشان در شهری که به شدت در کنترل رژیم شاهنشاهی بود و منزوی ساختن ایشان از حیث سیاسی، علمی، فقهی و اصولی در حوزه علمیه نجف که به گمان آنها تراز علمی بالاتری نسبت به قم داشت.
با این همه امام در میان استقبال گرم عراقی ها، ایرانی های مقیم عراق و حتی نماینده عبدالسلام عارف (یا عبدالرحمن عارف)، رئیس جمهور وقت عراق وارد این کشور شد. از آن پس هرروز قافله هایی از طلاب و فضلای قم که از فضای بی روح و خفقان آوری که آن روزها تحت فشار رژیم پهلوی بر حوزه علمیه قم حاکم شده بود، خسته و دلسرد شده بودند، به نجف سرازیر شدند؛ طلابی که عمدتا به دلیل مشمولیت سربازی به طرق غیرقانونی از طریق خرمشهر و آبادان خود را به محضر امام می رساندند.
بدین ترتیب بود که فضای یکنواخت و بی روح علمای شیعه که ایده آل حکومت وقت ایران بود، در نجف شکسته شد و حتی تفکرات غالب تغییر کرد. حوزه های نجف مملو از نیروهای خوش فکر فاضل جوان شده بود، به طوری که وقتی من در فروردین 45 به این شهر رفتم، نتوانستم حتی یک حجره خالی در مدرسه آیت ا... بروجردی که امام نماز مغرب و عشاء را در آن اقامه می کردند، برای اقامت تهیه کنم.
با حضور پرشور و چشمگیر طلاب شیعه قم نه تنها ارتباط امام با مردم قطع نشد که با عمیق تر شدن هرروز آن رژیم کنترل خود بر مردم و حتی نجف را هم از دست داد. اما نقشه تحت الشعاع قرار دادن ابعاد علمی و فقهی شخصیت حضرت امام در متن حوزه نجف نیز خیلی زود نقش برآب شد؛ چراکه امام یک ماه پس از ورود به عراق، تدریس فقه و بیع را در مسجد معروف به شیخ انصاری آغاز کردند و گاهاً افراد ورزیده علمی در نجف که پس از جنجال ها و حواشی 15 خرداد 42 از نفوذ سیاسی امام باخبر بودند، برای ارزیابی سطح علمی ایشان در کلاس های درس ایشان حاضر می شدند. بعضی از علما و مجتهدین نجف نیز همچون آیت ا... حکیم نیز شناخت نسبی با ایشان داشتند و با واسطه به سطح علمی ایشان واقف بودند.
بسیاری از علمای درجه 2 نجف که در حقیقت شاگردان مراجع بزرگی چون آیت ا... حکیم، آیت ا... خویی و آقامیرزا باقر زنجانی بودند، در هفته نخست مجذوب ایشان شدند و اعتراف کردند که ما باید بیاییم و سالها در جلسات درس آیت ا... خمینی زانو بزنیم و درس بیاموزیم. این چنین بود که نجف یکبار دیگر مقهور یک چهره برجسته علمی گشت و امام یک مدرسه جدید علمی، فقهی و اصولی را با هدف پویا ساختن دروس و ایجاد تحول در نظام آموزشی و مباحثات حوزه، در این شهر بنا نهادند.
حضور: باوجود تعارض در دیدگاه های عرفانی، فلسفی و انقلابی امام خمینی(س) با دیدگاه های سنتی و متعصبانه غالب بر حوزه های نجف، چگونه ایشان توانستند با ایجاد تحرک سیاسی، این شهر را به پایگاهی برای انقلاب اسلامی تبدیل کنند.
محتشمی پور: از ویژگی های منحصربفرد امام در تدریس، بهره گیری از همه زمینه های موجود و اعتقاد به لزوم پویایی دروس بود. ایشان در کلاس های خود برای تغییر روند رایج در تدریس دروس یکنواخت، در مباحثات فقهی از ظرافت های ادبی، منطقی و اصولی استفاده می کردند.
ایشان همواره مباحث نویی را مطرح می ساختند و بر بحث لحاظ شرایط زمان و مکان در استنباط احکام و ضرورت تطبیق ادوار فقه صدر اسلام با مسائل روز تاکید داشتند. به یمن این رویکرد تازه بود که بحث امام در نجف موج جدید و فراگیری را ایجاد کرد و زمینه ساز تغییر در نگرش نسل دوم فقهای نجف شد. تاثیرگذاری اندیشه های علمی و سیاسی امام در آثار شخصیت های برجسته ای همچون شهید صدر کاملا مشهود است.
از سوی دیگر امام برخلاف سنت اجتماعی جامعه آن روز نجف و نظام طبقاتی حاکم بر آن، در اداره مدرسه خود عدالت را پیشه کرد و با از بین بردن تبعیضات رایج در حوزه، غرور و احساس شخصیت را به طلابی که در طول تاریخ در نجف سرکوب شده بودند، بازگرداند.
سیره ایشان تحقق آیه / حدیث شریفه "کلنا من آدم و آدم من تراب" بود که اندیشه ناب اسلام محمدی را احیا و عدالت امیرالمومنین(ع) را تداعی می کرد و از این رو بود که هیچ یک از مراجع نتوانستند در مقابل آن مقاومت کنند. ایشان در دفاع از مواضع خود به دیگر مراجع اعلام کردند که هر طلبه یک سرباز اصیل اسلام است که حکم یک تانک و زره پوش را در برابر چشم دشمن دارد. ما باید کاری کنیم طلبه ها و روحانیون آنقدر عزت نفس داشته باشند که در مقابل احدی احساس ضعف نکنند. (قریب به مضمون)
به واسطه این مواضع سرسختانه در مبارزه و پشتکار و نوآوری در علم آموزی بود که حضرت امام(س) در نجف از یک مرجع تقلید در چارچوب جغرافیایی ایران، به یک شخصیت برجسته بین المللی در عرصه سیاست و یک مرجع عالیقدر و قابل احترام در عالم تشیع تبدیل شدند و در کشورهای مختلف اسلامی و خصوصاً میان شیعیان لبنان، سوریه، افغانستان، پاکستان، افریقا و ... طرفداران زیادی پیدا کردند. ترس از این میزان محبوبیت امام در ممالک اسلامی، رژیم پهلوی را برآن داشت تا به گزینه ترور در تبعید متوسل شود؛ تروری که هرچند در مورد امام(س) نافرجام ماند اما به شهادت فرزند ارشد ایشان، حاج آقا مصطفی که یکی از پشتوانه های فکری امام و انقلاب بود، انجامید.
حضور: در رابطه با فعالیت های مجموعه فرهنگی نجف که در بیت سابق حضرت امام خمینی(س) در آن شهر تاسیس شده و نیز برنامه های آینده آن مرکز بفرمایید.
محتشمی پور: امام خمینی در برهه 13 ساله تبعید در عراق، در شهرهای مختلف این کشور اقامت داشتند. در بدو ورود به عراق ایشان و همراهانشان چند شب خاطره انگیز را در مسافرخانه آقای جمالی در کاظمین گذراندند و سپس چند روز در مدرسه مرحوم شیرازی بزرگ در سامرا و منزل حاج رئیس ایرانی الاصل، در کربلا اقامت داشتند تا در نجف ساکن شدند و منزلی 120-100متری برای سکونت با خانواده و خانه دیگری(حدود 78 متر) به عنوان دفتر ایشان و محل ملاقات با مراجعه کنندگا ن شان اجاره کردند.
از دیگر اماکنی که امام در نجف جهت اقامه نماز و ایراد سخنرانی به کرات در آنها آمد و شد داشتند، می توان به مدرسه عالی مرحوم آیت ا... بروجردی و مسجد مرحوم شیخ مرتضی انصاری از علمای جلیل القدر شیعه که شهره فقه و زهد و تقوای اسلامی بودند، اشاره کرد.
به هر تقدیر با باز شدن فضای سیاسی عراق پس از سقوط صدام و رژیم سفاک بعث، اولین اقدامی که موسسه تنظیم و نشر در راستای احیای اماکن منسـوب به امام(س) انجام داد، خریداری ملک بیت سابق حضرت اـمام(س) و بازسـازی آن به سبک و سیـاق روزهـای اقامت
ایشان در آن بیت بود. با وجود مشکلات عدیده ای که موسسه بر سر انحصار وراثت فرزندان مالک و بازسازی منزل قدیمی و در شرف تخریب از روی عکس های به جای مانده از آن روزها، مواجه بود، این کار با همدلی و مشارکت صمیمانه دست اندرکاران به خوبی انجام شد.
اما نکته مهم تر بازسازی فکری و علمی از تفکر و مکتب فقهی، اصولی، فلسفی، منطقی و عرفانی حضرت امام(س) بود که در سال های سیطره رژیم بعث بر حوزه علمیه نجف کمرنگ شده بود. در راستای تحقق این هدف کلان یادگار حضرت امام(س)، حاج سید حسن آقای خمینی، تولیت محترم موسسه و حرم مطهر، بر تاسیس حوزه علمیه بزرگی در شان نام امام خمینی(س) در نجف با اساتید مجرب و در چارچوب مکتب فقهی، اصولی، عرفانی و فلسفی امام و لزوم تجهیز این حوزه به سیستم های پیشرفته پژوهشی و تحقیقاتی تاکید داشتند.
اجرای این پروژه در دستور کار موسسه است اما از آنجا که کار عظیم و زمان بری است، موسسه در کوتاه مدت منزلی را به مساحت 150-140 متر در جوار بیت سابق امام خریداری کرده و ساختمانی 5 طبقه را به منظور برگزاری کلاس های درس، برپایی کتابخانه، نگارستان و سالن اجتماعات در مجموعه ای به نام "مدرسه امام خمینی" بنا کرده است تا آغازگر یک حرکت فرهنگی زیربنایی در نجف شود و موج جدیدی را بر مبنای اندیشه امام خمینی در این شهر به عنوان یکی از مهمترین مراکز فرهنگی عالم تشیع ایجاد کند.
وقتی طلبه ها با ملیت های مختلف جذب این مدرسه شوند و در کتابخانه تخصصی امام، به همه آثار و کتب حتی حوزوی امام(س) به زبان های مختلف دسترسی داشته باشند، گام نخست را به درستی برداشته ایم تا ان شاء ا... در دراز مدت بتوانیم حوزه بزرگ امام خمینی(س) را در نجف اشرف برپا کنیم.
البته به عقیده من باید این حرکت یعنی تاسیس مدرسه فکری امام در کربلا، کاظمین و دیگر شهرهای عراق هم گسترش یابد؛ چراکه با این کار در عراق هم چون ایران تفکر اسلام ناب محمدی احیا خواهد شد و این کشور به پشتوانه جوانان خالص شیعه می تواند به عنوان دومین پایگاه شیعه در جهان معاصر مطرح شود.
حضور: آیا تاکنون درباره تاسیس حوزه ای که فرمودید، با مسئولین عراقی مذاکره ای انجام شده است؟
محتشمی پور: آنها از انجام فعالیت هایی که در راستای تحقق هدف والای پیشرفت اسلام باشد، ممانعتی نخواهند کرد.
حضور: به نظر شما با توجه به شرایط کنونی حاکم بر جهان اسلام و جریان بیداری اسلامی که برخی از آن با تعبیر "بهار عربی" یاد می کنند، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) و خصوصاً معاونت امور بین الملل چگونه می تواند اندیشه ها و آرمان های حضرت امام خمینی(س) را در جهان بسط و گسترش دهد؟
محتشمی پور: به عقیده من افکار و اندیشه های حضرت امام(س) حکم آب زلالی را دارد که اگر مانعی سد راه آن نشود، راه خود را پیدا خواهد کرد. اندیشه های امام به ذات، نقش خود را بازی می کنند و هر روز گسترده و گسترده تر می شوند؛ چراکه در هرجا ارائه و عنوان شوند، ضمیر و طبیعت پاک مجذوب آن می شود.
متاسفانه گاهی با موانع و مشکلاتی مواجه می شویم که مانند ابرهای تیره جلوی این چهره نورانی و اندیشه های خالص و ناب ایشان را می گیرند. با بازتر شدن فضا تحت تاثیر رویدادهایی نظیر همین انتخابات گذشته در ایران، این ابرهای تیره کمی کنار رفته و اندیشه های امام از همین روزنه های کوچک در خارج از کشور جلوه گر شده اند. نمونه بارز و اخیر آن طرح بحث امام خمینی(س) در جریان انتخابات عراق بوده است.
به عقیده من همه ما و خصوصا موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) در حوزه بین الملل، می بایست تمامی تلاش خود را به کار گیریم تا با کنار زدن این ابرهای تیره، زمینه را برای آشنایی هر چه بیشتر جوامع عرب و غیر عرب، با اندیشه های امام(س) فراهم سازیم.
منبع: حضور، ش 87، ص 150.