- بفرمایید "قدر" به چه معناست و علت نامگذاری این شب ها، به "شب های قدر" چیست؟
قدر در قرآن کریم به سه معنا به کار رفته است:
1- اندازه و اندازه گیری: «قَدْ جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً» (طلاق/ 3) ؛ خداوند برای هر چیزی قدر و اندازه ای قرار داده است.
2- ارزش، منزلت، شرافت، عظمت و بزرگی: «ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِه» (انعام/ 91)؛ آنان بزرگی عظمت خدا را آن گونه که باید بشناسند نشناختند.
3- ضیق و تنگ: «وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنْفِقْ مِمَّا آتاهُ اللهُ» (طلاق/ 7) و آنان که تنگدست اند از آن چه خدا به آن ها داده است انفاق نمایند، پس باید انفاق نماید
در این که قدر در «شب قدر» به چه معنایی استعمال شده است، اختلاف می باشد.
از بیان حضرت امام خمینی (س) در کتاب آداب الصلاه فهمیده می شود که هر کدام از این معانی نسبت به شب قدر قائل دارد:
«در وجه تسمیه «لیله القدر» علماء اختلافاتی کردند. بعضی بر آنند که چون صاحب شرف و منزلت است، و قرآنِ صاحبِ قدر، به توسّطِ ملک صاحبِ قدر، بر رسولِ صاحبِ قدر، برای امّتِ صاحب قدر وارد شده است، لیله القدرش گویند.
و بعضی گفته اند که برای آن «لیله قدر» به آن گویند که تقدیر امور و آجال و ارزاق مردم در این شب می شود.
و بعضی گفته اند به واسطه آن که از کثرت ملائکه زمین تنگ شود، آن را قدر گویند و آن از قبیل «و من قدر علیه رزقه» است.» (آداب الصلاه (آداب نماز)؛ متن؛ ص: 324)
اگر «قدر» به معنای اندازه و اندازه گیری باشد، در این صورت، شب قدر، شبی است که همه مقدرات تقدیر می گردد و قالب معین و اندازه خاص هر پدیده، روشن می شود .
مرحوم کلینی در کافی از امام باقر (ع) نقل می کند، که آن حضرت در جواب معنای آیه «انا انزلناه فی لیلة مبارکة » فرمودند:
«آری، شب قدر، شبی است که همه ساله در ماه رمضان و در دهه آخر آن، تجدید می شود . شبی که قرآن جز در آن شب نازل نشده و آن شبی است که خدای تعالی درباره اش فرموده است: «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أمْرٍ حَکیمٍ» (دخان/ 4)؛ در آن شب، هر امری با حکمت، متعین و ممتاز می گردد» .
آن گاه فرمود: «در شب قدر، هر حادثه ای که باید در طول آن سال واقع گردد، تقدیر می شود، خیر و شر، طاعت و معصیت، و فرزندی که قرار است متولد شود یا اجلی که قرار است فرا رسد یا رزقی که قرار است برسد و ...». (المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج: 20؛ ص: 382).
در این شب تمام حوادث سال آینده به امام هر زمان ارائه می شود، و وی از سرنوشت خود و دیگران با خبر می گردد .
امام باقر (ع) می فرماید:
«انه ینزل فی لیلة القدر الی ولی الامر تفسیر الامور سنة سنة، یؤمر فی امر نفسه بکذا و کذا و فی امر الناس بکذا و کذا؛ در شب قدر به ولی امر (امام هر زمان) تفسیر کارها و حوادث نازل می شود و وی درباره خویش و دیگر مردمان مامور به دستورهایی می شود». (الکافی؛ ج: 1؛ ص: 248)
پس شب قدر شبی است که:
1 . قرآن در آن نازل شده است .
2 . حوادث سال آینده در آن تقدیر می شود .
3 . این حوادث بر امام زمان -روحی فداه- عرضه و آن حضرت مامور به کارهایی می گردد .
بنابراین، می توان گفت شب قدر، شب تقدیر و شب اندازه گیری و شب تعیین حوادث جهان ماده است .
- از ویژگی های شب قدر نکاتی را بیان نمایید.
با توجه به سوره مبارکه قدر می توان ویژگی های این شب را چنین بیان کرد:
1. شب قدر شب نزول قرآن است «إِنَّا أنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْر» (قدر/ 1).
2. این شب، شبی ناشناخته است و این ناشناختگی به دلیل عظمت آن شب است: (و ما ادراک ما لیلة القدر).
3. شب قدر از هزار ماه بهتر است: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر » (قدر/ 3).
در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده که فرمودند:
«عمل صالح در شب قدر از قبیل نماز، زکات و کارهای نیک دیگر بهتر است، از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.»
4. در این شب مبارک، ملائکه و روح با اجازه پروردگار عالمیان نازل می شوند: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ» (قدر/ 4).
روایات تصریح دارند که آن ها بر قلب امام هر زمان نازل می شوند.
5. این نزول برای تحقق هر امری است که در سوره «دخان» بدان اشاره شده است: (من کل امر).
6. و این نزول -که مساوی با رحمت خاصه الهی بر مومنان شب زنده دار است- تا طلوع فجر ادامه دارد «سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ» (قدر/ 5).
- شب قدر جه شبی است؟
در این که شب قدر چه شبی است اقوال مختلف می باشد:
در میان اهل سنت چند قول وجود دارد:
1. شب قدر فقط همان شبی بود که قرآن در آن نازل گردید، و دیگر تکرار نمی شود.
2. برخی نیز اظهار داشته اند که در دوران حیات پیامبر اکرم (ص) شب قدر در هر سال تکرار می شد، اما پس از ارتحال ایشان، دیگر شب قدر وجود ندارد.
3. برخی نیز معتقد بوده اند که شب قدر یک شب در تمام سال است، ولی معلوم نیست آن شب کدام است، اگرچه در زمان حیات پیامبر در ماه رمضان بوده است.
4. گروهی دیگر از اهل سنت اعتقاد دارند که طبق حدیث نبوی شب قدر در یکی از ده شب آخر ماه رمضان واقع شده است. اغلب شب بیست و هفتم را شب قدر می دانند و در آن شب به دعا و شب زنده داری می پردازند.
اما از نظر شیعه بر اساس حدیثی که از حماد بن عثمان نقل شده است، که وی از حسان بن علی و او نیز از امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل کرده است؛ شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است.
در روایات شیعه آمده است که شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است که احتمال شب بیست و سوم بیش تر است.
در اصول کافی نیز آمده است که تقدیر در شب نوزدهم، و ابرام در شب بیست و یکم، و امضا در شب بیست و سوم است.
- از نظر امام خمینی (س) کدام یک از این سه شب قدر با احتمال بیشتری شب نزول قرآن و تعیین سرنوشت سالانه انسان هاست؟
حضرت امام معتقدند اخباری که در باب تعیین شب قدر وارد شده ممکن است قابل جمع باشد، به این صورت که در عالم طبیعت شب قدر مظاهری دارد که در نقص و کمال با هم فرق می کند و آن صورت و مظهر کامل که برای پیامبر اکرم (ص) محقق شده، در بین چند شب مخفی است.
ایشان در کتاب آداب الصلاه چنین فرموده اند:
بدان که از برای «لیلة القدر» چنان چه حقیقت و باطنی است که به آن اشاره شد، از برای آن صورت و مظهری است، بلکه مظاهری است در عالم طبع، و چون مظاهر ممکن است در نقص و کمال فرقها کند، از این جهت ممکن است بین اقوال و اخباری که در باب تعیین «لیلة القدر» وارد شده است جمع نمود به این که تمام آن لیالی شریفه که در روایات است از مظاهر «لیلة القدر» است، الا آن که بعضی با بعضی در شرافت و کمال مظهریّت فرق دارد.
و آن شب شریفی که تمام ظهور «لیلة القدر» و شب وصل تامّ ختمی و وصول کامل خاتمی است، در تمام سال، یا در شهر مبارک رمضان، یا در عشر آخر آن، یا در لیالی ثلاثه، مختفی است. و در روایات عامّه و خاصّه نیز اختلافاتی است. و در روایات خاصه نیز به طریق تردید، در شب نوزدهم، و بیست و یکم، و بیست و سوم، مذکور شده، و گاهی تردید بین شب بیست و یکم، و بیست [و] سوم شده است. (آداب الصلاة، متن، ص: 331)
البته در ادامه به بیان روایاتی می پردازد که شب بیست و سوم را تقویت می کند:
و سید عابد زاهد رضی الله عنه در اقبال فرماید: «بدان که این شب بیست و سوم از شهر رمضان، وارد شده است اخبار صریحه به این که لیله قدر است به مکاشفه و بیان. از آن جمله آن است که روایت کنیم به اسناد خود تا سفیان بن السیط (السمط- خ ل) گفت: گفتم به حضرت صادق (علیه السلام) تعیین فرما لیله قدر را برای من مفرداً. فرمود: شب بیست و سوم، و از آن جمله آن است که روایت کنیم به اسناد خود تا زراره از عبد الواحد بن المختار الأنصاری گفت: سؤال کردم از حضرت باقر (علیه السلام) از لیله قدر. فرمود: به خدا قسم خبر می دهم به تو و تعمیه نمی کنم به تو. آن اول شب از هفت شب آخر است.» پس از آن از زراره نقل می کنند که گفته آن ماهی که حضرت تعیین فرمود، بیست و نه روز بود. پس از آن روایات دیگر نقل کنند که «لیله قدر» شب بیست و سوم است، که از آن جمله است قضیه جهنی که معروف است. (آداب الصلاة، متن، ص: 332)
- در شب های قدر تکیه بر چه اصولی، سعادت شب زنده داران را فراهم خواهد کرد؟ دیدگاه امام در این ارتباط چیست؟ و ایشان بر رعایت چه اصول و انجام چه اعمالی تاکید بیشتری داشتند؟
رویه حضرت امام خمینی (س) در این ماه مبارک رمضان، خصوصاً شب های قدر اشتغال به عبادت و مناجات با معبود خویش بود. ایشان ملاقات های خودشان را در ماه مبارک رمضان تعطیل می کردند و با تلاوت قرآن و دعا و مناجات ماه را سپری می کردند.
همچنین حضرت امام (س) در کتاب عرفانی «آداب الصلاه» به ذکر روایات متعددی در باب فضیلت این شب ها و بهترین عبادات در این شب های قدر می پردازند و می فرمایند:
«از آن جمله... از پیغمبر نقل است که فرمود: «موسی گفت: «الهی من قرب تو را می خواهم.» فرمود: «قرب من از برای کسی است که بیدار باشد در شب قدر.» گفت: «الهی رحمت تو را می خواهم.» فرمود: «رحمت من برای کسی است که رحم کند فقرا را در شب قدر.» گفت: «خدایا من گذشتن از صراط را می خواهم.» فرمود: «این برای کسی است که تصدّق کند به صدقه ای در شب قدر.» گفت: «خدایا از درخت های بهشت و میوه های آن می خواهم.» فرمود: «این برای کسی است که تسبیح کند به تسبیحه ای در شب قدر.» گفت: «خدایا نجات می خواهم.» فرمود: «نجات از آتش؟» گفت: «آری.» فرمود: «این برای کسی است که استغفار کند در شب قدر.» گفت: «خدایا رضای تو را می خواهم.» فرمود: «خشنودی من از برای کسی است که دو رکعت نماز بخواند در شب قدر.» (آداب الصلاه (آداب نماز)؛ متن؛ ص: 333 و 334)
یکی از اعمال شب قدر احیا و شب زنده داری در آن است، که حضرت امام می فرمایند:
«... از حضرت باقر (علیه السلام) نقل است که: «کسی که احیاء کند شب قدر را، آمرزیده شود گناهان او گرچه به عدد ستارگان آسمان و وزن کوه ها و کیل دریاها باشد.» (آداب الصلاه (آداب نماز)؛ متن، ص: 334)
- علت این که بسیاری از افراد با وجود رعایت آداب این شب ها از درک آن عاجزند و نتیجه مطلوب را به دست نمی آورند چیست؟
شب قدر شب با عظمتی است که درک آن برای هر کس محقق نخواهد شد: «وَ ما أدْراکَ ما لَیْلَةُ الْقَدْرِ» (قدر/ 2).
البته در این ضیافت الهی که بار عام پروردگار عالم است همه دعوت شده اند و هر کس به اندازه معرفت و درجه ایمانش حظ و بهره می برد.
حضرت امام خمینی (س) می فرماید:
«دعوت مراتب دارد، اجابت هم مراتب دارد. آن مرتبه اعلاء اجابت آنی است که پس از حصول مقدمات و ریاضاتی که رسول خدا -صلی اللَّه علیه و آله و سلم- کشیده اند منتهی شد به این که خدای تبارک و تعالی از او ضیافت کرد به نزول قرآن.» (صحیفه امام؛ ج: 17؛ ص: 490)
شب قدر، شب دعا، تضرع، توبه و انابه و توجه به پروردگار است. شب رهایی از قید بندگی غیر خدای تعالی است، فرصتی برای مغفرت و عذرخواهی است. هر کس با هر جرمی به محضر حق تعالی بیاید دست ردّ به سینه اش زده نمی شود.
حال که خدای متعال به برکت ماه رمضان به ما اجازه استغفار و طلب مغفرت داده، از او برای معاصی و جسارت ها و نیز از سستی در عبادت و بندگی معذرت بخواهیم، و الا روزی خواهد آمد که خدای متعال به مجرمین می فرماید: «وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ» (مرسلات/ 36)، به مجرمین اجازه نمی دهند که زبان به عذرخواهی باز کنند؛ آن جا جای عذرخواهی نیست.
تا زمانی که زنده ایم عذرخواهی کردن و استغفار برای ما درجه می آفریند، گناهان را می شوید و ما را پاک و نورانی می کند، پس تا فرصت در اختیارمان است، خدا را متوجّه خودمان کنیم و الطاف الهی را جلب نماییم و نگاه محبّت آمیز او را شامل حال خودمان کنیم: «فَاذْکُرُونی أذْکُرْکُمْ» (بقره/ 152)؛ مرا به یاد آورید، تا من شما را به یاد آورم.
کمال انسان مومن آن است در برابر عظمت الهی، خود را فقیر و ناچیز و تهیدستِ مطلق ببیند؛ یعنی در عین قدرت و ثروت و علم و برخورداری از مزایا و محاسن و خصوصیات مثبت و در اوج دارایی و توانایی، واقعاً نه به صورت تعارف خود را در مقابل خدا، نیازمند و تهی دست و محتاج و کوچک و حقیر ببیند.
اگر با توبه و انابه به درگاه الهی خود را پاک کردیم و عظمت حق را با تمام وجود درک کردیم و خود را حقیر و مسکین دیدیم می توانیم به شمه ای از مراتب شب قدر برسیم.
در پایان عرض کنم که شب قدر شب انس با ولی الله مطلق امام زمان (علیه السلام) است. لیلة القدر، شب ولایت است. شب نزول ملائکه بر امام زمان است، هم شب قرآن و هم شب اهل بیت است. لذا با توسل به ساحت مقدس ائمه معصومین (علیهم السلام) و با قرآن کریم به در گاه الهی برویم و برای مسائل کشور، مسائل مسلمین و مسائل کشورهای اسلامی دعا کنیم.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته