پیشگفتار
کرامت انسان در اندیشه اسلامی جایگاهی بس سترگ دارد. به روایت قرآن کریم خداوند انسان را در بهترین شرایط و زمان آفرید: ( لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ )ودر مراحل تکوّن انسان از دمیدن روح خویش در وی یاد کرد: “ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی) و پس از آن که آفریده شد، تنها و تنها به هنگام آفرینش انسان بر خود تبریک گفت: ( فَتَبَارَکَ الله أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ) و در نگاهی دوباره به انسان، مدال تکریم را بر سینه بنی آدم زد: ( وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً) و به ملائکه که خود از بندگان مکرم پروردگار هستند؛ ( بَلْ عِبَادٌ مُّکْرَمُونَ) دستور سجده و خضوع داد: ( وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلآئِکَه اسْجُدُواْ لآدَمَ) و بدین سان که کرامت ذاتی انسان را تبیین کرد تا روشن
[[page 9]]
شود پروردگار عالم که در نخستین آیات نازل شده قرآن، خود را به صفت کریم ترین ستود: (اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ) ، انسان را از این جلوه بهره مند ساخت و از این برترین صفت که همان بزرگی و شرافت است برترین نصیب را به این موجود دست ساز خویش عطا کرد. آری! این آفرینش بی بدیل و این صنع فاخر و خلقت ستایش بر انگیز خلیفه خدا در زمین شد و مدال خلافت بر مدال شرافت و کرامت نیز افزوده شد. اکنون در این مقام، مجال گستراندن سخن نیست تا اندکی نصوص بسیار و روایات و نقل های فراوان و آموزه های بلند نبوی و علوی درباره عظمت انسان را باز گوییم، اما از تأکید بر این نکته نمی توانیم تن بزنیم که آموزه های دینی و رهنمود های رهبران دینی، در برکشیدن انسان و ارج نهادن به او و عظمت بخشیدن به شخصیت انسان بی نظیر است.
و اینک اگر حضرت امام خمینی (ره) را در زمانه معاصر از مهم ترین و مؤثرترین شخصیت های منادی کرامت انسان بدانیم و تلاش گسترده وی در بر کشیدن انسان و عزت طلبی و هویت بخشی به این گوهر فراموش شده و به تاراج رفته را حرکت کم نظیر تاریخ معاصر مصلحان قلمداد کنیم، هرگز گزافه نگفته ایم. هموکه نهضت را با مبارزه علیه استخفاف انسان آغاز کرد و شور آفرین فریادهایش را علیه ذلت و استخفاف مردم، و کشور در برابر بیگانگان سر داد و بساط نظام استبداد، استخفاف و بیگانه پرستی را به یاری خدا و پشتیبانی مردم عزیز و بزرگوار برچید و نظام کرامت را بر ویرانه های آن بنیاد نهاد. و در دوران ده ساله رهبری و زمامداری خویش بر حرمت انسان فراوان تأکید کرد و با انتشار فرمان هشت ماده ای ـ که سزامند است آن را منشور کرامت بنامیم ـ در جهت حفظ حرمت انسان، حریم خصوصی و کرامت مردم، گامی بلند و مؤثر و ماندنی برداشت و بر ارزش رأی مردم و نفی تحمیل بر آنان و آزادی آنان در ابراز رأی مخالف، بارها تصریح کرد.
از نگاهی دیگر آنچه به واقع در دنیای امروز لگد مال اهداف و مطامع دولت های
[[page 10]]
زورگو و تمامیت خواه است چیزی جز کرامت انسان نیست. از این رو، بدون تردید کرامت انسان در دنیای ناکرامتی های شناخته و ناشناخته و علی رغم شعارهای پر آوازه ای که در حوزه کرامت انسان، حرمت آزادی، استقلال و شخصیت انسان ها به گوش می رسد، عملاً آنچه در صحنه عملی سیاست رقم می خورد با کرامت انسان بیگانه است. از این رو، بی شک کرامت انسان در دنیای ناکرامتی های شناخته و ناشناخته، نیازمند توجهی ویژه است و این نکته، نقطه عزیمت علاقمندان آموزه های والا و عزت آفرین آن پیشوای برنا دل در برگزیدن موضوع کرامت انسان برای همایش در هیجدهمین سالگرد رحلت آن راحل عظیم الشأن بوده است.
به راستی کرامت انسان چه جایگاهی در عرصه اجتماع و حقوق و سیاست دارد و چه جایگاهی باید داشته باشد. اقتضائات کلامی، فلسفه اخلاقی، فقهی، اجتماعی، حقوقی و سیاسی کرامت انسان چیست؟ به لحاظ نظری حد و حدود کرامت، ریشه کرامت و مبانی دینی آن کدام است و از رهگذر مقایسه اندیشه اسلامی با اندیشه و مکاتب دیگر چه ره آوردی به دست می آید؟ قرآن به عنوان اولین مصدر اندیشه دینی و سنت نبی اکرم (ص) و سیره کلام دیگر پیشوایان معصوم علیهم السلام، در این زمینه چه می گوید؟ امام خمینی (ره) به عنوان یک اندیشور دینی که توفیق عملی کردن آموزه های کرامت مدارانه اسلام را در عرصه حکومتی مقتدر و فراگیر به دست آورد، چه گفت؟ چه کرد؟ و چگونه راه دشوار مبارزه با ذلت و استخفاف را طی کرد و به ساحل عزت و کرامت رسانید؟ این سئوالات زمینه ساز شکل گیری موضوع این همایش بود.
یکی از فعالیت های همایش، تهیه مجموعه ای از مطالب طرح شده از سوی امام خمینی در این موضوع بوده است. آنچه در پیش روی خواهید داشت، مطالبی است که در آثار حضرت امام خمینی (ره) جمع آوری شده است که عنوان آن کرامت انسان در آثار امام خمینی است.
امام خمینی (ره) کتاب مستقلی در باب کرامت انسان ارائه ننموده اند، اما در خلال مباحث فلسفی، عرفانی، اخلاقی، دیدگاه های خود را در رابطه با ابعاد مختلف کرامت انسان اظهار کرده اند که با بررسی آنها می توان به جایگاه کرامت و آثار آن در
[[page 11]]
اندیشه های امام خمینی پی برد. با توجه به همین نکته است که می توان همه الزامات حقوقی، سیاسی و اجتماعی را از اندیشه او استخراج نمود. برای تحقیق این هدف به کتب مختلف مانند شرح چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تقریرات فلسفه امام خمینی، کشف اسرار، ولایت فقیه،... و صحیفه امام مراجعه شد. در ابتدا لفظ کرامت و الفاظ مترادف با آن مانند شرافت، بزرگی، بزرگواری و... در واحد خدمات تحقیق همایش استخراج شد و توسط سایت همایش برای استفاده بیشتر در معرض استفاده محققین و نویسندگان قرار گرفت، اما هنوز کار نیاز به تکمله ای دیگر داشت و آن پرداخت به مباحث محتوایی کرامت در آثار امام خمینی بود که این دفتر عهده دار آن تکمله است. در هر تحقیقی ممکن است محدودیت هایی برای محقق پیش آید که این تحقیق از آن مستثنا نیست. واقعیت آن است که کرامت انسانی به چند دلیل در اندیشه امام خمینی اهمیت ویژه ای دارد:
1- تمام نظریات امام خمینی در عرصه های سیاست و جامعه مبنی بر تحلیل های انسان شناسی اخلاقی و یا نفس شناسی انسان است. بنابراین اخلاق و عرفان پیش فرض و مقدم بر تمامی مباحث و تحلیل ها است.
2- بنابر آنچه از سیره امام خمینی نمایان است نمی توان کرامت را فارق و منفک از اخلاق و عرفان در نظر گرفت. لذا طرح نظریات امام بدون عرفان و اخلاق بی معنا است.
3- مباحث و محورهای مرتبط با اخلاق و عرفان قابل طرح است، ولی به مباحث و مفهوم هایی که صبغه خالص اخلاقی و عرفانی دارند، کم تر پرداخته شده است.
4- مباحث این کتاب از جهتی شباهت به مباحث گرد آوری شده آثار موضوعی تحت عنوان «مجموعه تبیان» دارد، ولی از جهت دیگر چون مباحث در موضوع خاصی چون کرامت طرح شده است با مباحث تبیان ها که عمومیت دارند، متفاوت می باشد.
مطالب این کتاب در چهار فصل تدارک دیده شده است:
فصل اول با عنوان «دین و ابعاد وجودی انسان» که مشتمل بر مباحثی چون، انسان شناسی، قلمرو انسان شناسی، مقایسه انسان و حیوان، ویژگی های انسان، پیامبران و
[[page 12]]
احیاء کرامت انسان، کرامت و ظرفیت وجودی انسان می باشد. فصل دوم با عنوان «دین و ابعاد حقوقی ـ سیاسی انسان» با زیر موضوعاتی چون، مبانی حق تعیین سرنوشت، تبار شناسی قدرت و کرامت، آزادی سیاسی و کرامت، آزادی و اقلیت های مذهبی، حقوق و کرامت زن؛ فصل سوم با عنوان «عوامل و شرایط نقض کرامت» و با موضوعاتی همچون زمینه های نقض کرامت انسان، عوامل فردی و اجتماعی نقض کرامت و فصل چهارم با عنوان «عوامل اثبات کرامت» که در این فصل نیز به عوامل فردی و اجتماعی اثبات کرامت پرداخته شده است.
در پایان برخود لازم می دانم که از ناظر محترم حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای سید محمد علی ایازی (دام عزه) که در مراحل اولیه طرح مقدماتی و مطالعه مجموعه گرد آوری شده با دقت نظر و صرف وقت و راهنمایی های بی شائبه، مرا مساعدت فرمودند، کمال امتنان و تشکر را بنمایم. همچنین از مسئول کمیته علمی همایش حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر کاظم قاضی زاده که در مراحل مختلف انجام کار، نکات ارزنده ای را گوشزد نموده اند و همدلانه مرا یاری نمودند، سپاسگزاری می نمایم.
[[page 13]]
[[page 14]]