تاریخچه عزاداری سالار شهیدان

حجةالاسلام و المسلمین نظری منفرد

تاریخچه عزاداری سالار شهیدان

مراسم عزاداری عاشورا از چه زمانی آغاز شد و چه مراحل و تحولاتی را تا کنون پشت سر گذاشته است؟

اهل بیت نخستین عزاداران حسینی

من اصل روضه خوانی را از خود اهل بیت می دانم و اول کسی که بعد از شهادت امام حسین روضه خواند، حضرت زینب بود که قروة بن قیس حنظلی نقل می کند. می گوید: به خدا سوگند زینب را هرگز فراموش نمی کنم که برای امام حسین ندبه می کرد و با صوت حزین و قلب داغدار می گفت: «وا محمداه صلی علیک ملیک السماء هذا حین مر مّل بالدماء مقطّع الاعضاء و بناتک سبایا الی الله المشتکی...»؛[1] حتی در بعضی از مقاتل آمده: حتی رأینا دموع الخیل تنحدر علی حوافرها؛ [2]حتی اسبها گریه می کردند. روضه ای که حضرت زینب در قتلگاه خوانده واقعاً روضه است، همان روضه ای که ما می خوانیم و تکیه کلام تمام کسانی است که مقتل عاشورا را می خوانند: و از حضرت سکینه نقل شده است که: شنیدم پدرم می گفت: «شیعتی ما ان شربتم ماء عذب فاذکرونی او سمعتم بغریب او شهید فاندبونی».[3]

از طرف دیگر راجع به مراسم دفن از امام زین العابدین مسائلی نقل شده که نشان می دهد که خود آن بزرگوار روضه می خوانده، مثلاً راجع به دفن امام حسین در بعضی از مقاتل این طور آمده که وقتی بدن مطهر امام را در میان قبر گذاشتند، ایشان به پدرشان خطاب کردند و گفتند: «طوبی لارض تضمنت جسدک الشریف اما الدنیا فبعدک مظلمة و الاخرة فبنورک مشرقة اما الحزن فسرمد و اللیل فمسهّد حتی یختار الله لی دارک التی انت مقیم بها فعلیک منی السلام یابن رسول الله و رحمة الله».[4] اینها تماماً روضه است.

خطبه ای که از حضرت سجاد در شام مشهور است، ذیل آن تماماً روضه است. بعضی از آن فراز ها را من اشاره می کنم: «انا ابن المقتول ظلماً انا ابن المجزور الرأس من القفا انا ابن العطشان حتی قضی انا ابن طریح کربلا انا ابن مسلوب العمامة و الرداء انا ابن من بکت علیه ملائکة السماء» [5]. و امثال این تعبیرات که در فرمایشات حضرت سجاد زیاد است، که در حین صحبت ایشان مردم گریه می کردند و از بعضی از نقلها استفاده می شود حضرت عمامه شان را زمین گذاشتند و گریبان چاک زدند [6]و این روضه است.

برخی نقل کرده اند که حضرت زینب در مجلس یزید وقتی آن حالت را دید و خطبه را خواند، قیام کرد. یادی از مرحوم آیةالله العظمی اراکی کنم. این فرمایش ایشان است که سر درس می فرمود: «خطبۀ حضرت زینب در مجلس یزید بنیان خلافت امویان را متزلزل کرد». این غیر از خطبۀ کنار دروازه کوفه است. چون مردم کوفه شیعه بودند و اینجا کاخ یزید بود، امرا بودند، ارتشیان بودند، غیر ارتشیان بودند، خارجیها حضور داشتند. ایشان هنگامی که آن سخنرانی عجیب را می کرد در ضمن آن از موقعیت مجلس استفاده کرده و روضه می خواند: «امن العدل یابن الطلقاء تحذیرک حرائرک و اماءک و سوقک بنات رسول الله سبایا قد هتکت ستورهن و ابدیت وجوههن تحدوا بهن الاعداء من بلد الی بلد» تا آنجا که می فرماید: «منتحیا علی ثنایا ابی عبدالله سید شباب اهل الجنة تنکتها بمحضر تک» [7].

نمونۀ دیگر، حضرت سجاد کنار دروازه مدینه خطبه می خواند و مردم را متأثر می کند و به گریه می اندازد.

نمونۀ دیگر، حضرت زینب کنار قبر پیامبر آمده و دستش را این طرف و آن طرف درمی گذارد و می گوید: «یا جداه انی ناعیة الیک افی الحسین و هی مع ذلک لاتجف لها عبرة و لاتفتر من البکاء و النحیب».[8]

نمونۀ دیگر، ام لقمان دختر عقیل وقتی خبر شهادت را شنید با خواهران خود ام  هانی و اسماء و رملة و زینب کنار قبر پیغمبر آمده و بر شهدا می گریست و می گفت:

ماذا تقولون اذ قال النبی لکم    ماذا فعلتم و انتم آخر الامم

بعترتی و باهلی بعد منقلبی    منهم اساری و منهم خرجوا بدم

ما کان هذا جزائی اذ نصحت لکم      ان تخلفونی بسوء فی ذوی رحمی[9]

حرکت ام البنین و آمدن به قبرستان بقیع و خواندن آن اشعار که دوست و دشمن را متأثر می کرد، [10] اینها سراسر روضه است. بنابراین اصل روضه خوانی را باید از اهل بیت دانست؛ البته احتمال دارد ابن عباس هم اقتدا کرده باشد و از آنها گرفته باشد.

منظور محققان مزبور از «روضه خوانی» بر پا کردن مراسمی با آداب و رسوم خاص جهت ذکر حادثه عاشورا و احیاناً گریستن و بر سر و سینه زدن مستمعین است نه صرف سخنان امام سجاد و یا حضزت زینب در مجالس یزید و ابن زیاد و... که بیشتر جنبۀ دفاع از نهضت و شبهه زدایی از آن را داشته است.

در زمان حضرت باقر، کمیت خدمت امام آمد و عرض کرد: آقا من اشعاری دارم. فرمودند: این ایام (ایام منی بود) ایام شعر نیست. گفت: آقا مربوط به خانوادۀ شماست. اشعارش را خواند و حضرت باقر بسیار گریستند.[11]

در مراسمی که زن و مرد شرکت داشتند، پرده ای بوده و زنهای ائمه پشت پرده می نشستند و گاهی صدای گریۀ زنها از پشت پرده بلند می شد، [12] گاهی بعضی از شعرا حتی مادر حضرت صادق را با شعر مخاطب قرار می دادند. در بعضی از نقلها هست که وقتی کسی خدمت امام صادق آمد و حضرت به آن شخص که گویا ابوهروف مکفوف است، فرمود: شعر بخوان. او شروع به خواندن نمود. حضرت فرمود: نه، همانگونه که در دقة می خوانی برایم بخوان. می گوید این شعر را خواندم:

اُمرر علی جدث الحسین فقل لا عظمه الزکیة[13]

از این سخن: «آن طوری که در مجالس خوانده می شود»، معلوم می شود در عصر خود ائمه مجالسی بوده و وقتی ائمه جلسه تشکیل می دادند، شاید در حضور امام برای آنها مشکل بوده که آن طور که در مجالس می خوانند، بخوانند. اما حضرت امر می کرد که برای ما این اشعار را همان طور که در مجالس می خوانید بخوانید. بله تاریخ این مجالس به عصر خود ائمه برمی گردد.

آغاز این مجالس همان طور که می فرمایید شاید از زمان ائمه بوده است (مخصوصاً امام باقر و امام صادق که روایت هم در این زمینه وارد شده) ولی شکل گیری و تحول و تکامل این مجالس در عصر خلفا به ویژه با آن حساسیتی که نسبت به اهل بیت وجود داشته و آن اختناقی که حاکم بوده، چگونه بوده است؟

در روایت محمد بن سنان است که می گوید: من روز عاشورا خدمت امام صادق رفتم دیدم که چهره امام صادق گرفته و حزن از صورتش نمایان و اشک چشمانش بر گونه هایش جاری است. به حضرت عرض کردم: آقا چرا حال شما این طور است. یابن رسول الله مم بکاءک لاابکی الله عینیک فرمود که: نمی دانی امروز چه روزی است؟ عرض کردم: نه، فرمودند: «آیا نمی دانی که امروز حسین علیه السلام به شهادت رسید»؛ یعنی روز عاشوراست.[14]

در روایت دیگری است که فرمود: «عاشورا و ما هو الا یوم حزن و مصیبة»[15] از این روایت استفاده می شود که اهل بیت رسماً روز عاشورا را بعنوان روز حزن و مصیبت اعلام کردند. از حضرت رضا روایت است که می فرمود: «کان ابی علیه السلام اذا دخل شهر المحرم لا یُری ضاحکا» [16]. خود خضرت رضا بر اساس روایت ریان بن شبیب روز اول محرم جلوس کردند و اشک ریختند و روضۀ عاشورا را خواندند.[17]

ائمه هم به این مجالس عنایت داشتند و در احیای آن می کوشیدند و هم به حفظ قبر امام حسین عنایت داشتند. مثلاً امام صادق به مسمع بن عبدالملک بصری می فرماید(آن طور که در کامل الزیارة هست): تو قبر حسین را زیارت می کنی؟ او می گوید که من آدم مشهوری هستم می ترسم (چون در آن عصر خفقان شدیدی بوده)، بعد حضرت از او سئوال می کند امام حسین را یاد می کنی؟ عرض می کند: بله آقا یاد می کنم. گاهی آثار حزن در چهره ام عیان می شود و حتی عیال من هم احساس می کند که من امروز محزون هستم.

این مراسم به این شکل، البته با نوساناتی که داشته، ادامه یافته است. در زمان ائمه در دوره ای، خفقان شدید حاکم بوده، در زمان بنی عباس مقداری گشایش پیدا شده و سختگیری کمتر شده، باز در زمان متوکل سختگیری شدت یافته است.

این روایت را در تحف العقول دیدم، در مصادر دیگر هم باید باشد: شخصی می خواهد به کربلا برود، حضرت هادی می فرماید: من را در آنجا دعا کن؛ چون یکی از مواردی که خدای متعال اراده اش بر استجابت دعا تعلق گرفته، دعا در کنار قبر امام حسین است. اینها عنایت ائمه علیهم السلام به مسئله عاشورا و مجالس عزاداری حضرت ابا عبدالله علیه السلام را می رساند.

عزاداری در عصر بعد از ائمه

در عصر بعد از ائمه اول کسانی که امر امام حسین را احیا کردند و دکاکین را تعطیل کردند، دیالمه هستند. اینها روز عاشورا بازار بغداد را رسماً تعطیل کردند و مراسم تعزیه خوانی و عزاداری امام حسین را احیا کردند. بعضی از سیره نویسان اهل سنت مانند ابن کثیر، صاحب الداریة و النهایه همین قضیه را نقل کرده اند. بنابراین می بینیم مراسم تعزیه خوانی و تعطیل دکاکین و عزاداری سینه زنی ... و این حزن و اندوه را به نمایش درآوردن، امری است که سابقه تاریخی طولانی دارد.

خطبای معروف عصر حاضر

خطبای معروفی که به خصوص در دوره های اخیر منبر می رفتند و مقیّد بودند که مقتل حضرت را بطور صحیح بخوانند، چه کسانی بودند و تا چه میزان در این امر موفق بودند؟

از کسانی که من به یاد دارم یکی مرحوم آقای محقق خراسانی است که یک یا دو منبر از ایشان را به خاطر دارم و در عصر خودش منبری بزرگ و پخته ای بود و از دیگر خطبایی که در عصر ما به مقتل خوانی عنایت داشتند، آن هم مقتل خوانی صحیح، مرحوم حاج آقا مرتضی برقعی می باشد. ایشان سعی می کرد آنچه را در منابر نقل می کند، مستند بیان کند و به نقل تنها بسنده نمی کرد.

درباره مرحوم شیخ جعفر شوشتری، کتاب خصائص الحسینیه ایشان کتاب خاص و منحصربه فردی است و ایشان این کتاب را بعنوان تجسم عاشورا و تطبیق عاشورا با بعضی از عبادات نوشته، مثلاً می گوید: امام حسین وضوی خون گرفت، صحنۀ کربلا را به مکه و منی و قربانیهایی را که امام حسین در آنجا دادند، به قربانیان حجاج در روز عید قربان تشبیه کرده است. جنبۀ تجسم دادن و تشبیه کردن و امثال آن، محور بیانات مرحوم شوشتری است.

کاربرد ذوقیات در توصیف و معرفی حادثۀ عاشورا

نظر شما درباره برخی برداشتهای ذوقی از داستان کربلا که احیاناً منشأ بعضی از روایات تاریخی نیز شده است، چیست؟

این مسئله که بر پایه آن مسائل ذوقی مطرح شده و بعد در قالب نقل تاریخی ارائه گردیده، یک بحث است و سؤال از حکم شزعی آن، بحث دیگری است. طبعاً اتفاق می افتذ که گوینده، در پایان منبرش مسائلی را مطرح کند که ذوقیات باشد نه واقعیات. سؤال جالبی را مرحوم نراقی یا یکی دیگر از مقتل نویسان قرون اخیر، قرن دوازدهم و اوائل قرن سیزدهم، مطرح کرده است. که مجوز شرعی برای بیان این قبیل مسائل وجود دارد یا نه؟

این امر در السنه به «زبان حال خواندن» مشهود است. زبان حال غیر از زبان قال است و طبعاً نمی تواند حکم آن را داشته باشد، یعنی اگر بخواهیم زبان حال را استناد بدهیم، خالی از واقعیت و چه بسا دروغ است، الا اینکه انسان با تتبّع درمی یابد که زبان حال، مرضیّ ائمه بوده و من شاهدی براین مسئله دارم: «تائیّات دعبل»، 124 بیت است از دعبل که شعرهای زیبایی است و ظاهراً اول جایی که ایشان این شعرها را خوانده، خدمت حضرت رضا بوده است. هر چند مقداری از این اشعار بیان حقایق است، اما دعبل مسائلی نیز در اشعارش آورده که زبان حال است، و امام در برابر آن عکس العملی نشان نداده و آن را تقریر کرده است و تقریر امام حجت است. در اشعار کمیت یا در اشعار سید حمیری (تردید دارم کدام است) که خدمت امام باقر خوانده شد، نظیر این مسائل درباره امام حسین آمده است.

بنابراین معلوم می شود ذوقیات اگر بدون استناد و تنها در حد زبان حال مورد استفاده قرار گیرد، کاربرد آن جایز است. اما نقل پاره ای مطالب، خصوصاً مطالبی که عظمت واقعه را مخدوش می سازد، شاید نوعی بی حرمتی به ساحت مقدس امام حسین و اهل بیت ایشان باشد. از نقل این گونه مطالب، که بعضاً باب هم شده است، باید جداً پرهیز شود.

بحثی که شهید مطهری تحت عنوان «تحریف عاشورا» در کتاب حماسه حسینی مطرح کرده، انصافاً بحث جالبی است. نکته قابل توجهی که ایشان در این کتاب به آن اشاره کرده این است که ما نباید به حادثه کربلا از خودمان چیزی اضافه کنیم یا از آن چیزی کم کنیم و در اختیار شنونده و خواننده بگذاریم، که خدای ناکرده این تحریف ممکن است تبعاتی داشته باشد و به جای اینکه ما با نقل مسائل به شنونده نفع برسانیم، به او ضرر بزنیم و یک سلسله مسائل نادرست را در ذهن او تداعی کنیم. لکن در کنار این فرمایشات، مرحوم شهید مطهری انگشت روی نکاتی گذاشته که آن را احساس ضعف قلمداد کرده است. از باب نمونه اینکه: امام حسین هیچگاه روز عاشورا طلب آب نکرد، چون اگر چنین می کرد، حکایت از ذلت ایشان داشت، ممکن است برای کودکان، آب طلب کرده باشد، ولی برای خودش آب طلب نکرد.

این مسئله دو جهت دارد: یکی اینکه تاریخ کربلا را بررسی کنیم و ببینیم امام حسین واقعاً طلب آب کرده است یا نکرده و جهت دیگر، تحلیلی که ایشان دارد که این تحقیر و ذلت برای امام حسین است که در برابر لشکر دشمن از آنها تقاضای آب کرده باشد. آن مقدار که من تتبع کرده ام این طور نیست. امام حسین روز عاشورا طلب آب کرده است. البته ایشان ظاهراً نظرشان این است که مواردی که به عنوان طلب آب نقل شده: «و هو یطلب الماء» یعنی عملاً طلب آب می کردند نه قولاً، لکن عبارات را ببینیم این طور نیست، در عبارات، کلمه «استسقاء» آمده است. استسقاء می کردند؛ یعنی طلب آب می کردند. این در تواریخ نقل شده است.

اما تحلیلی که ایشان در این مسأله دارد که این امر تحقیر امام است، نه، ممکن است به جهت اتمام حجّت با لشکر یزید و نمایاندن رذالت سپاه کوفه و معرفی آنان به آیندگان باشد.

منبع: دیدگاهها (مجموعه مصاحبه ها) ـ دفتر اول ـ کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا، ص 250.