منشأ مشروعیت حکومت اسلامی از دیدگاه امام خمینی
مهدی واحدیان اردکانی
هدف این مقاله، بررسی منشأ مشروعیت حکومت اسلامی از دیدگاه امام خمینی است. مشروعیت روحی است در کالبد نظام سیاسی که به آن سمت و سو و رونق می دهد. با مشروعیت، حکومت قادر به تصرف و فرمان روایی می شود و به جامعه پایداری می بخشد.
هر قدرت سیاسی در تصمیمات خود ناگزیر از به حساب آوردن طرف داران و عاملان و اتباع خویش است. حکومت ها دو نوع اند: 1) مردمی؛ 2) استبدادی.
مشروعیت از ریشۀ لاتین قانون گرفته شده است و به دو معنا به کار رفته است:
1) مقبولیت و مورد رضایت مردم؛ 2) حقانیت. این دو معنا از دو زاویه نگرش به مسئله پیدا شده است. در فلسفه و فقه سیاسی بحث از این است که حق حاکمیت از آن کیست و چه کسی باید حکومت کند؟ ولی در جامعه شناسی پرسش از چگونگی کار آمدی یک حکومت است و این که مقبولیت و رضایت مردمی چگونه پیدا می شود؟ به عبارت دیگر «حقانیّت» به مقام ثبوت و نفس الامر و «مقبولیت» به مقام اثبات و خارج ارتباط می یابد و بین این دو مفهوم رابطۀ عموم و خصوص من وجه حاکم است.
کارآمدی در مقابل مشروعیت قرار می گیرد، هر حکومتی قطع نظر از مدرک مشروعیتش به ساختاری جهت اجرای مقاصد خویش نیاز دارد. این گونه ابزارها و ساختارها و شیوه های هدایت به سوی مقصود را کارآمدی می نامند؛ به عبارت دیگر کارآمدی عبارت است از تحقیق عینی یا توان سیستم در تحقق کارکردهای اساسی یک حکومت، به گونه ای که اکثریت مردم و گروه های قدرتمند درون نظام آن را به عینه مشاهده کنند.
[[page 107]]
مشروعیت ثانویه یا مشروعیت یابی فرایندی است که طی آن حکومت به ایجاد و گسترش مقبولیت اجتماعی و تثبیت موقعیت خود می پردازد. مشروعیت اولیه حقی است که برای یک فرد در به دست گرفتن حکومت و اعمال قدرت فرض می شود. منابع مشروعیت عبارت اند از: 1) عقلایی یا قانونی؛ 2) سنتی؛ 3) کاریزمایی، که جوامع در عمل دارای ترکیبی از آنان می باشند.
برخی ملاک مشروعیت را برخورداری از قدرت و زور بیش تر می دانند، ولی این نظر مردود است، زیرا: 1) نزد عقل و وجدان محکوم است؛ 2) در متون دینی اساس بر پذیرش و انتخاب است؛ 3) دولت استبدادی فاقد پایگاه اجتماعی و مشروعیت سیاسی است. منبع ذاتی مشروعیت خداوند است، زیرا منشأ تمامی قدرت ها او است. با این مقدمه می توان گفت: نظریات مشروعیت در حکومت اسلامی دو دسته اند:
مشروعیت الهی؛ 2) مشروعیت الهی – مردمی. نظریه مشروعیت الهی در مقام ثبوت با اشکالاتی مواجه است، زیرا اگر چند فقیه واجد شرایط یافت شود، پنج احتمال وجود دارد که تمامی این احتمالات باطل است.
برخی برای مشکل، طریقه کشف و یا تعیین فقیه واحد، راه حل هایی ارائه داده اند که ایراداتی به آن وارد است.
در مشروعیت الهی – مردمی «حق تعیین سرنوشت» در حکومت اسلامی در چارچوب اهداف دین و احکام شرع به همه ملت مسلمان تفویض شده است. در دیدگاه امام خمینی گاهی مشروعیت الهی و گاهی نظریه الهی – مردمی، دیده می شود و در این مورد تفسیرهای مختلفی صورت پذیرفته است. نظریه بهتر آن است که امام را معتقد به نظریه «نصب» بدانیم و اهتمام ایشان به رأی مردم در بعضی مواقع برای برخورداری از دو معنای مشروعیت (حقانیت و مقبولیت) بوده است.
[[page 108]]