مواردی که انسان می‌تواند معامله را به‌هم بزند
مسأله 2124- حق به‌هم زدن معامله را خیار می‌گویند و خریدار و فروشنده در یازده صورت می‌توانند معامله را به‌هم بزنند:
اول:آن که از مجلس معامله متفرق نشده باشند و این خیار را(خیار مجلس) می‌گویند.
دوم:آن که مغبون شده باشند.(خیار غَبْن).
سوم:در معامله قرارداد کنند که تا مدت معینی هر دو یا یکی از آنان بتوانند معامله را به‌هم بزنند(خیار شرط).
چهارم:فروشنده یا خریدار،مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طوری کند که قیمت مال در نظر مردم زیاد شود(خیار تدلیس).
پنجم:فروشنده یا خریدار شرط کند که کاری انجام دهد،یا شرط کند مالی را که می‌دهد طور مخصوصی باشد،و به آن شرط عمل نکند که در این صورت دیگری می‌تواند معامله را به‌هم بزند(خیار تخلف شرط).
ششم:در جنس یا عوض آن عیبی باشد(خیار عیب).
هفتم:معلوم شود مقداری از جنسی را که فروخته‌اند،مال دیگری است،که اگر صاحب آن به معامله راضی نشود،خریدار می‌تواند معامله را به‌هم بزند یا پول آن مقدار را از فروشنده بگیرد،و نیز اگر معلوم شود مقداری از چیزی را که خریدار عوض قرار داده،مال دیگری است و صاحب آن راضی نشود،فروشنده می‌تواند معامله را به‌هم بزند،یا عوض آن مقدار را از خریدار بگیرد(خیار شرکت).
هشتم:فروشنده خصوصیات جنس معینی را که مشتری ندیده به او بگوید بعد معلوم شود طوری که گفته نبوده است.که در این صورت مشتری می‌تواند معامله را به‌هم بزند،و نیز اگر مشتری خصوصیات عوض معینی را که می‌دهد بگوید،بعد معلوم شود طوری که گفته نبوده است،فروشنده می‌تواند معامله را به‌هم بزند(خیار رؤیت).
[[page 370]]نهم:مشتری پول جنسی را که نقد خریده تا سه روز ندهد و فروشنده هم،جنس را تحویل ندهد که اگر مشتری شرط نکرده باشد که دادن پول را تأخیر بیندازد و شرط تأخیر جنس هم نشده باشد فروشنده می‌تواند معامله را به‌هم بزند ولی اگر جنسی را که خریده مثل بعضی از میوه‌ها باشد که اگر یک روز بماند ضایع می‌شود،چنانچه تا شب پول آن را ندهد و شرط نکرده باشد که دادن پول را تأخیر بیندازد و شرط تأخیر جنس هم نشده باشد،فروشنده می‌تواند معامله را به‌هم بزند(خیار تأخیر).
دهم:حیوانی را خریده باشد که خریدار تا سه روز می‌تواند معامله را به‌هم بزند (خیار حیوان).
یازدهم:فروشنده نتواند جنسی را که فروخته تحویل دهد،مثلاً اسبی را که فروخته فرار نماید که در این صورت مشتری می‌تواند معامله را به‌هم بزند(خیار تعذر تسلیم).
و احکام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.
مسأله 2125- اگر خریدار قیمت جنس را نداند،یا در موقع معامله غفلت کند و جنس را گران‌تر از قیمت معمولی آن بخرد،چنانچه به قدری گران خریده که مردم او را مغبون می‌دانند و به کمی و زیادی آن اهمیت می‌دهند،می‌تواند معامله را به‌هم بزند و نیز اگر فروشنده قیمت جنس را نداند،یا موقع معامله غفلت کند و جنس را ارزان‌تر از قیمت آن بفروشد در صورتی که مردم به مقداری که ارزان فروخته اهمیت بدهند و او را مغبون بدانند،می‌تواند معامله را به‌هم بزند.
مسأله 2126- در معاملۀ بیع شرط،که مثلاً خانۀ هزار تومانی را به دویست تومان می‌فروشند و قرار می‌گذارند که اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد بتواند معامله را به‌هم بزند،در صورتی که خریدار و فروشنده قصد خرید و فروش داشته باشند معامله صحیح است.
مسأله 2127- در معاملۀ بیع شرط اگرچه فروشنده اطمینان داشته باشد که هرگاه سر مدت پول را ندهد،خریدار ملک را به او می‌دهد معامله صحیح است،ولی اگر سر
[[page 371]]مدت پول را ندهد،حق ندارد ملک را از خریدار مطالبه کند و اگر خریدار بمیرد، نمی‌تواند ملک را از ورثۀ او مطالبه نماید.
مسأله 2128- اگر چای اعلا را با چای پست مخلوط کند و به اسم چای اعلا بفروشد،مشتری می‌تواند معامله را به‌هم بزند.
مسأله 2129- اگر خریدار بفهمد مالی را که گرفته عیبی دارد مثلاً حیوانی را بخرد و بفهمد که یک چشم آن کور است،چنانچه آن عیب پیش از معامله در مال بوده و او نمی‌دانسته،می‌تواند معامله را به‌هم بزند،یا فرق قیمت سالم و معیوب آن را معیّن کند و به نسبت تفاوت قیمت سالم و معیوب از پولی که به فروشنده داده پس بگیرد مثلاً مالی را که به چهار تومان خریده،اگر بفهمد معیوب است،در صورتی که قیمت سالم آن هشت تومان و قیمت معیوب آن شش تومان باشد،چون فرق قیمت سالم و معیوب یک چهارم می‌باشد می‌تواند یک چهارم پولی را که داده یعنی یک تومان از فروشنده بگیرد.
مسأله 2130- اگر فروشنده بفهمد در عوضی که گرفته عیبی هست چنانچه آن عیب پیش از معامله در عوض بوده و او نمی‌دانسته می‌تواند معامله را به‌هم بزند،یا تفاوت قیمت سالم و معیوب را به دستوری که در مسأله پیش گفته شد بگیرد.
مسأله 2131- اگر بعد از معامله و پیش از تحویل گرفتن مال عیبی در آن پیدا شود، خریدار می‌تواند معامله را به‌هم بزند،و نیز اگر در عوض مال بعد از معامله و پیش از تحویل گرفتن،عیبی پیدا شود،فروشنده می‌تواند معامله را به‌هم بزند،ولی اگر بخواهند تفاوت قیمت بگیرند اشکال دارد.
مسأله 2132- اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد و فوراً معامله را به‌هم نزند،دیگر حق به‌هم زدن معامله را ندارد.
مسأله 2133- هرگاه بعد از خریدن جنس عیب آن را بفهمد،اگرچه فروشنده حاضر نباشد می‌تواند معامله را به‌هم بزند.
[[page 372]] مسأله 2134- در چهار صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبی دارد نمی‌تواند معامله را به‌هم بزند،یا تفاوت قیمت بگیرد:اول:آن که موقع خریدن،عیب مال را بداند.دوم:
به عیب مال راضی شود.سوم:در وقت معامله بگوید:اگر مال عیبی داشته باشد،پس نمی‌دهم و تفاوت قیمت هم نمی‌گیرم.چهارم:فروشنده در وقت معامله بگوید:این مال را با هر عیبی که دارد می‌فروشم،ولی اگر عیبی را معیّن کند و بگوید مال را با این عیب می‌فروشم و معلوم شود عیب دیگری هم دارد،خریدار می‌تواند برای عیبی که فروشنده معیّن نکرده مال را پس دهد،یا تفاوت بگیرد.
مسأله 2135- در سه صورت اگر خریدار بفهمد مال عیبی دارد،نمی‌تواند معامله را به‌هم بزند،ولی می‌تواند تفاوت قیمت بگیرد:
اول:آن که بعد از معامله تغییری در مال بدهد که مردم بگویند به طوری که خریداری و تحویل داده شده باقی نمانده است.
دوم:بعد از معامله بفهمد مال عیب دارد و فقط حق برگرداندن آن را ساقط کند.
سوم:بعد از تحویل گرفتن مال،عیب دیگری در آن پیدا شود.ولی اگر حیوان معیوبی را بخرد و پیش از گذشتن سه روز،عیب دیگری پیدا کند اگرچه آن را تحویل گرفته باشد باز هم می‌تواند آن را پس دهد،و نیز اگر فقط خریدار تا مدتی حق به‌هم زدن معامله را داشته باشد و در آن مدت،مال عیب دیگری پیدا کند،اگرچه آن را تحویل گرفته باشد،می‌تواند معامله را به‌هم بزند.
مسأله 2136- اگر انسان مالی داشته باشد که خودش آن را ندیده و دیگری خصوصیات آن را برای او گفته باشد،چنانچه او همان خصوصیات را به مشتری بگوید و آن را بفروشد و بعد از فروش بفهمد که بهتر از آن بوده می‌تواند معامله را به‌هم بزند.
[[page 373]]