بررسی جلوه های فرهنگ عاشورایی در متون زیارات شیعی
دکتر هادی وکیلی
بررسی مورد نظر در این مقاله، از منظر تاریخی و دیدگاه جامعه شناسانه و روان شناسانه است. با توجه به فطری و مشروع بودن زیارت قبور و جنبۀ معرفتی آن از یک سو و نیز بعد عاطفی و محبتی آن از سوی دیگر، می توان نشان داد زیارت قبور شهدا ادب آموز، سازنده، افشاگر و ستم ستیز بوده و حاوی بار سنگین احیاگری است. بویژه در زیارتهای امام حسین(ع) این مشخصه با وضوح بیشتری به چشم می خورد.
می دانیم دو انگیزه اساسی موجب قیام امام حسین(ع) شد، که تن ندادن به بیعت با حاکم جائر و احیای سنت پیامبر و دین الهی بوده است. بنابراین نهضت امام(ع) صرفاً یک حرکت سیاسی انقلابی نیست، بلکه یک حرکت عمیق مکتبی است. لهذا زیارات در واقع حاوی یک دورۀ آموزش اصول اعتقادات ناب اسلامی است.
با مروری بر زیارات ائمه اطهار(ع) جلوه هایی از احیای دین را مشاهده می کنیم. برخی از این جلوه ها به تعهد ایشان به احکام و حدود و اصول و فروع دین اشاره می کند و در عین حال منابعی بس عمیق و لطیف در تبیین توحید ناب و خالص را به دست می دهید. در زیارات گاه معاد آنچنان عینی و ملموس وصف شده است که تحول عمیقی را در زائر موجب می شود.
یکی از مواردی که در زیارات محوریت دارد، بحث امامت است و اینکه محوریت تمام امور دین، حتی توحید با آن است. به دنبال تبیین اصل ولایت، شفاعت امام(ع) به عنوان یک «عبدصالح» طرح می شود و پس از آن رجعت و بازگشت ایشان مورد بررسی قرار گیرد.
در کنار این جلوه های احیای دین، جلوه هایی از محتوای انقلابی وستم ستیزانه زیارات میز وجود دارد. زیارات علاوه بر معرفت، محبت اولیای خدا را که بغض به دشمنان را در پی دارد نیز در خود دارد. علاوه بر محبت و بغض که یک امر عاطفی و شخصی است، به
[[page 187]]ابعاد اجتماعی و سیاسی هم توجه خاص شده است. تا آنجا که یک زائر بر اساس متون زیارت، انسانی ضد ستم و انقلابی و خواستار تحول در جامعه به سوی کمال و حامی مظلومین و خصم ظالمین، پرورش می یابد.
افشاگریهای تاریخی جلوۀ مشخص دیگری در زیارات است. در کنار مضامین اعتقادی و انقلابی زیارات، حضور جنبه های فراوانی از حقایق تاریخی در متون زیارات جلب توجه می نماید. شهادت و دفن مظلومانه حضرت فاطمۀ زهرا(س)، مظلومیت و تنهایی حضرت علی(ع)، شهادت مظلومانۀ امام حسن(ع) و سیدالشهدا(ع) و برخی از این حقایق دردناک تاریخی، است.
[[page 188]]