تأثیر فرهنگ عاشورا بر هنرهای نمایشی ایران
حجة الاسلام و المسلمین یعقوبعلی برجی
فرهنگ عاشورا در تمام صحنه های هنر ایران حضور فعال دارد. در صحنۀ ادبیات، طراحی، خطاطی، نمایش و... و ما در این مقال به تأثیر فرهنگ عاشورا در هنرهای نمایشی و مذهبی ایران پرداخته ایم. از این قبیل هنرها، مردم ما با عنوان تعزیه یاد می کنند. تعزیه مجموعه ای است دلپذیر و شیرین، زیبا و غنی که از عناصر پر جاذبۀ شعر، نقّالی، سخنوری و موسیقی به خوبی استفاده می نماید و در صورت اصلاح آن می تواند یکی از وسایل مفید و مؤثر تبلیغات شیعه قرار گیرد.
در این مقال ابتدا به تاریخچۀ پیدایش این قبیل نمایش ها پرداخته ایم و به طور خلاصه سیر تکاملی آن را از زمان صفویه – که به عقیدۀ محققان مبدأ پیدایش این قبیل نمایش هاست – تا کنون ردیابی کرده و با استفاده از سفرنامه های سیاحان مطالب جالب و شنیدنی را تقدیم داشته ایم و سپس به طرح دیدگاههای فقها در باب تعزیه خوانی پرداخته و دیدگاههای میرزای نائینی، میرزای قمی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، محمد کاظم طباطبائی، شاهرودی، حکیم، خویی و امام خمینی (س) را مطرح ساخته ایم وسپس به طرح و بررسی اشکالات وارده بر تعزیه خوانی پرداخته ایم. این قسمت مهمترین و مفصلترین بخش مقاله را به خود اختصاص داده و علت اهمیتش آن است که در این قسمت به بررسی اشکالاتی پرداخته ایم که به تعزیه خوانی اختصاص ندارد و در فیلمهای سینمایی، تئاتر و نمایشهای تلویزیونی نیز مورد ابتلاست. اشکالات تعزیه را به دو بخش تقسیم نموده ایم :
1 – نحوۀ اجرا و شکل ظاهری
2 – محتوا و مضامین
1 – در بخش اول به دو اشکال مهم پرداخته ایم : 1 – الف – اشکال تشبه مردان به زنان و بالعکس : آیا مردان حق دارند در نقش و لباس زنان ایفای نقش نمایند؟ آیا این عمل تشبه
[[page 36]]مردان به زنان نیست؟ اصولاً تشبه هر یک از دو جنس مخالف به یکدیگر چه حکمی دارد ؟
فقها در باب تشبه دو نظر دارند :
اوّل – حرمت تشبه این نظر از زمان محقق تا دورۀ معاصر مشهور میان فقهاء رایج بوده است و در دیدگاه فقهایی مانند محقق حلی، شهید ثانی، محقق کرکی و... طرح شده است.
دوم – عدم حرمت تشبه که در میان معاصران شهرت دارد. در این بخش دیدگاه مقدس اردبیلی، شیخ یوسف بحرانی، شیخ انصاری، محمد کاظم یزدی، حکیم و خویی مطرح شده است. آنگاه ادله طرفین مورد بررسی قرار گرفته است.
قائلین به حرمت به سه دسته روایات استدلال کرده اند، و ما ثابت که اکثر روایات از نظر سند ضعیف هستند و آنها که از نظر سند تمام هستند دلالت بر مدعی ندارند در نتیجه هیچ دلیلی بر حرمت تشبه وجود ندارد و بر فرض که تشبه حرام باشد، پوشیدن لباس جنس مخالف و ایفای نقش آن عنوان تشبه صادق نیست. در این باب نظر مرحوم میرزای قمی، نائینی و... طرح شده است.
1 – ب – اشکال تشبه به امام معصوم و دشمنان آنان : در این قبیل نمایشها افراد عادی در نقش امام حسین (ع)، زینب (س) و... بازی می کنند و این موجب اشکال شده است. در این قسمت نظر مرحوم نائینی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، آیة الله خویی و... نقل شده و برای تأیید آن به عمومات بطاء، اعانت بَر بِرّ تمسک شده و به نقل نمونه هایی از تشبه عالی به سافل و بالعکس در کتاب و سنّت پرداخته شده است و در پایان به اشکالات رسیدگی شده و ثابت شده که تعزیه خوانی و تشبه به امامان نه بدعت است و نه موجب هتک حرمت.
2 – در قسمت اشکالات محتوایی به دو اشکال مهم پرداخته شده : یکی عدم انطباق بسیاری از تعزیه ها با منابع تاریخی و دوم ایرادهایی که از جنبه روح و پیام تعزیه وجود دارد.
[[page 37]]