جنبش انقلابی اسلامی و بنیاد گرایی
دکتر سید هاشم آقاجری
آنچه که امروزه غرب از آن با عنوان بنیادگرایی (Fandamentalism) یاد می کند در واقع فرآیند بیش از یکصد ساله ای است که در تاریخ معاصر، تحت تأثیر عوامل بیرونی و روانی در جوامع اسلامی راه تحول و تکامل را پیموده و سرانجام، با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، در مصدر قدرت سیاسی نشست و به مثابه یک دولت و نظام مستقر، تحقق خارجی پیدا کرد. ریشه های این فرآیند را باید در سده نوزدهم میلادی و واکنش اندیشه ورزان مسلمان نسبت به پدیده استعمار غربی جستجو کرد. سده نوزدهم میلادی (مقارن با قرن سیزدهم هجری) شاهد اوجگیری توسعه طلبی استعماری دولت های اروپایی و بویژه انگلستان، روسیه، فرانسه و ایتالیا بود. دست اندازی قدرت های سرمایه داری، استعماری به مصر، سوریه، هند، شمال افریقا و خاورمیانه، و قرار دادن کشورهای اسلامی در وضع استعماری کامل یا نیمه استعماری (مانند ایران)، و جریحه دار شدن غیرت و احساس دینی و ملی نخبگان مسلمان اعم از روحانی و روشنفکر، نخستین اعتراض های سیاسی در جهان اسلام را بر انگیخت. صرفنظر از نهضت سنوسی که در الجزایر و لیبی در سده سیزدهم هجری، علیه استعمار فرانسه، به مبارزه مسلحانه با نیروی اجنبی برخاست، و جدای از جنبش وهابیه که در سده دوازدهم هجری با طرح شعارهای پیرایشگرانه و بازگشت به خلوص نخستین اسلام شکل گرفت و بجای رویارویی ضد استعماری، به نزاع های فرقه ای و کشتارهای درون اسلامی دست زد، نخستین متفکر و مبارزی که با شعار بازگشت به قرآن، و تحت لوای «اتحاد اسلام» پرچم مبارزه با استعمار را در ایران و دیگر سرزمین های اسلامی از هند و افغانستان تا مصر و عثمانی، برافراشت، «سید جمال الدین اسد آبادی» بود. برغم آنکه پیش از سید، در ایران جنبش های ضد اجنبی در برابر استعمار خارجی چهره بسته بود و مقاومت و جهاد روحانیون و مردم ایران در برابر قوای مهاجم و اشغالگر روسیه، و نیز ایستادگی در برابر قرار دادهای استعماری از قبیل رویتر و رژی (که سید در آن بی نقش نبود) سنت مبارزه جویانه ای را از خود بر جای گذاشته بود، اما این سید جمال است که با تکیه بر اسلام و برای نجات همه مسلمانان و غلبه بر
[[page 84]]عقب ماندگی ها و ضعف ها، توجه جوامع اسلامی را به گذشته درخشان و پرافتخار، و ضرورت احیاء و تجدید اصالت ها و عظمت های سلف معطوف می دارد. صدای سید در ایران انعکاس و آثار ضعیف تری از خود بر جا می نهد و رهرو بلافصلی نمی یابد؛ اما در دیگر کشورهای مسلمان و بویژه در مصر، محمد عبده و رشید رضا در اواخر سده نوزدهم و دهه های نخستین سده بیستم میلادی اندیشه و راه سید را در نهضت بازگشت ادامه می دهند و جنبشی فکری و سیاسی را با عنوان «سلفیه» براه می اندازند. دلمشغولی اصلی جنبش سلفی، یگانگی و قدرت مسلمانان، ایستادگی در برابر غرب از طریق بازگشت به سنت های سلف صالح و پیرایشگری اسلام بود. انقراض قطعی خلافت عثمانی در سال 1924، اندیشه سیاسی کلاسیک اسلام سنتی را به چالش سخت فراخواند. این چالش که بویژه در شبۀ قارۀ هند، انعکاس گسترده تری یافت، در قالب «نهضت خلافت» در توجه و رجوع افزون تر به اسلام، برای ستیز یا سازش با تمدن جدید و نهادهای سیاسی و اجتماعی مدرن، نقش مؤثری ایفا کرد. ابوالکلام آزاد و علامه اقبال لاهوری از زمرۀ مهم ترین متفکران این دوره هند هستند که در واکنش به بحران خلافت و مسائل ناشی از برخورد اسلام با تمدن مدرن، در تکوین رفتار و اندیشه مسلمانان هند اثر عمیقی می گذارند. در
[[page 85]]ایران، جنبش مذهبی و روحانی با جنبش مشروطه خواهی پیوند می خورد. گرایش های تند و اصول گرایانۀ جناحی در روحانیون به نمایندگی شیخ فضل الله نوری به انزوا رانده می شود، و سرانجام با انفعال و سرخوردگی روحانیون و کناره گیری آنان از عرصه حیات سیاسی – اجتماعی، بیان مذهبی و دینی در ربط با مسائل سرنوشت ساز جامعه، به محاق فرو می رود. جنبش مشروطه خواهی و تجدد گرایی در آغاز سده بیستم، نه تنها در ایران بلکه در تمام کشورهای اسلامی اوج می گیرد. همزمان، وقوع انقلاب اکتبر و گسترش اندیشه های سوسیالیستی، دو جاذبه فکری و الگوی سیاسی هستند که عرصه را بر رهیافت های مذهبی به قلمروهای سیاسی و اجتماعی تنگ می کنند. رشد قومیت گرایی، ناسیونالیسم، باستان گرایی و آرکائیسم ماقبل اسلامی و توسعه الگوهای تجددخواهانه غربی در ترکیه، ایران، مصر و... نیروهای مذهبی را در درون به مقاومت برمی انگیزد. در فاصله جنگ جهانی اول تا دوم (نیمه نخست سده بیستم) فرآیند جذب و ادغام فرهنگ، سیاست و اقتصاد جوامع اسلامی در نظام غربی شدت می گیرد و جوامع اسلامی به ظاهر مستقل، به شرایط پیرامونی نسبت به مترو پل های اقتصادی و سیاسی رانده می شوند. روند اختلال در وضع فرهنگی – اقتصادی و بهم ریختگی حیات موزون و متعادل سنتی به عنوان مرحله گذاری به سوی زائده شدن غربی از طریق استقرار رژیم های کودتایی و وابستۀ استعماری، همچون رژیم رضا شاه به عنوان یک استراتژی اندیشیده اعمال می شود. «کمالیسم» در ترکیه و پهلویسم در ایران دو نمونه اسلام زدائی استعماری از حیات فرهنگی و اجتماعی جوامع مسلمان در این دوره بشمار می رود. اگر در سده نوزدهم، سید جمال و دیگر متفکران دینی مکتب بازگشت و احیاء دو وجه علم و کارشناسی غرب را از وجه سیاست و استعمار مدنیت غرب تفکیک می کردند و در کنار طرد و رد برخی از جنبه های آن، به وجوه دیگری در آن، مانند علم، آزادی، پارلمان و... اقبال می کردند شاید وضعیت دیگری رخ می نمود. بتدریج و در طول نیمه نخست سده بیستم زمینه های غرب ستیزی کامل و مرزبندی همه جانبه میان اسلام با تمدن مدرن شکل می گیرد. طرح اندیشه حکومت اسلامی به عنوان بدیل و جایگزین نظریه خلافت در افکار متفکرانی همچون رشید رضا، تزهای جدیدی را برای برون رفتن از تعارض و دو گانگی موجود پیش رو می نهد. تأسیس اخوان المسلمین در مصر به سال 1928 و فعالیت های بنیانگذار آن حسن البنّا، در تاریخ بنیادگرایی اسلامی – عربی نقطه عطف مهمی بشمار می رود. اشغال فلسطین و بحرانی که با حمایت انگلستان و سپس آمریکا در قلب سرزمین های عربی و اسلامی، به عنوان رژیم
[[page 86]] اسرائیل در سال 1948 کاشته می شود، اثر عمیق و پایداری بر مقابله جوئی و رادیکالیسم مسلمانان مبارز، بویژه در کشورهای عربی و در میان اخوان المسلمین بر جا می گذارد. پس از جنگ جهانی دوم و در فاصله دهه های پنجاه تا هفتاد میلادی، تحت تأثیر بحران های ناشی از جنگ و به سبب تعارض های درونی، بنیادهای مدرنیسم و مدنیت جدید غربی در چشم و دل جهان سومی ها و بویژه جوامع اسلامی متزلزل می گردد؛ زیرا که در همان زمان، در خود غرب اصول سیانتیسم، اومانیسم، تجربه گرایی، فرد گرایی، خرد گرایی، مورد تردید و پرسش واقع می شود و میوه های تلخ ماشینیسم غربی – از خود بیگانگی، نابهنجاری های ارزشی، اخلاقی و اجتماعی، تنهایی، پوچی و نهلیسم، در ذائقه روشنفکران و متفکران غرب، ادبیات فلسفی و سیاسی اروپا را به رنگ سیاه و سرد درمی آورد و دلایل بیشتری را در اختیار متفکران مسلمان برای طرد و نفی غرب می گذارد. به موازات تحول فکری فوق، آشکار شدن نتایج الگوگیری با وابستگی رژیم های مسلمان به ساخت های سیاسی و اقتصادی مسلط و کانونی غربی، ضرورت رجوع به اسلام و جستجوی راه حل های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بحران و معضلات را بر ملت های مسلمان و متفکران آنها مدلل تر می سازد. وابستگی اقتصادی،
[[page 87]]فقر و عقب ماندگی، مشکلات ناشی از شبه مدرنیزاسیون در حیات شهری، مهاجرت بی رویه روستائیان به شهرها و تشکیل قشرهای حاشیه تولید و ناهنجاری های روحی و روانی در روابط اجتماعی، خویشاوندی و انسانی، استبداد سیاسی، اسلام زدائی سیستماتیک و برنامه ریزی شده، گسترش فساد اخلاقی و ترویج هنجارهای رفتاری ضد دینی، افزایش فاصله طبقاتی، تزلزل در بنیان های نهاد خانواده و بالاخره بسط پدیده «غربزدگی»، مسائلی بودند که در آثار متفکران جوامع مسلمان و حتی روشنفکران غیر دینی آنها مورد بحث و نقد قرار گرفته و راه حل های بومی و اسلامی برای آنها جستجو و پیشنهاد می کردند: ابوالاعلی مودودی، آیت الله طالقانی، استاد محمد تقی شریعتی، سید قطب، از جمله افرادی بودند که پرسش این معضلات را جستجو می کردند. طرح اسلام به مثابه آئین زندگی و احیاء قرائت سیاسی و اجتماعی از متون اسلامی و تأکید بر حکومت اسلامی بویژه بگونۀ متقدم در جوامع اهل سنت، آثار و نشانه های فرا رسیدن دوران تازه ای بود که به زودی فرا می رسید. به موازات بی اعتبار شدن نظامات غربی، بدیل شرقی آن، یعنی مارکسیسم نیز بتدریج رنگ می باخت. همسوئی استالینیسم و احزاب کمونیستی در کشورهای اسلامی، با برخی از قدرت های غربی و استعماری، مانند مورد الجزایر، و همسوئی حزب کمونیست آن با استعمار فرانسوی، یا ایران و کوشش های خیانت آمیز و هواخواهی از اتحاد شوروی حزب کمونیستی توده در برابر نهضت ملی مردم ایران و خروج اخبار و اطلاعات افشاگر از پشت دیوارهای آهنین به جهان بیرون، بتدریج جاذبۀ اندیشه های مارکسیستی و کمونیستی را در جوامع اسلامی تضعیف کرده و راه ناامیدی و نفی نسبت به ایدئولوژی های سیاسی، اعم از لیبرالیسم و کمونیسم را در میان جوانان و نویسندگان مسلمان بسی هموارتر نمود. مذهب و اسلام به عنوان تنها آلترناتیو ایدئولوژی ها و سیستم جدید فکری، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، در دهه 1970 به سرعت جای خود را در ذهن و دل روشنفکران و توده مردم جوامع اسلامی و در پیشاپیش همه، ایران باز کرد. در جمع روشنفکران دکتر شریعتی مؤثر ترین و نام آورترین سخنگوی این جریان نوین بود. البته بقایای نگرش مبارزه جویانه اما سنتی مذهبی که مدل های مشابه اخوان المسلمین را در ذهن داشتند، همچنان در بخش های سنتی، ادامه حیات می داد؛ همچنانکه نوع دیگری از آن، که در دهه شصت میلادی (چهل شمسی) در قالب جمعیت ها و هیئت های مذهبی فعالیت تازه ای را آغاز کرد. توانست با استفاده از تعارض های مذهبی و اقتصادی میان طبقات سنتی و مذهبی بازار با سرمایه داری و ابسته و غربزدۀ
[[page 88]]حاکم، تا حدودی طرفدارانی را در میان این قشر به سوی خود جلب کند، اما همه این جریان ها، تحت تأثیر شدید «اسلام ایدئولوژیکی» که متفکرانی از قبیل استاد مطهری، دکتر شریعتی، مطرح می کردند قرار گرفته بودند. اندیشه استقلال مذهبی، نفی سرمایه داری و کمونیسم، بازگشت به قرآن، استخراج و تصفیه و احیاء منابع فرهنگ و تفکر اسلامی، مبارزه با استعمار غربی، مبارزه با استبداد، برقراری عدالت، حاکمیت اخلاق و ارزش های اسلامی برهمه مناسبات اجتماعی، شعار استقلال سیاسی از بلوک شرق و غرب، وحدت مذهب و سیاست، دنیا و آخرت، تعالی روحی و ترقی مادی عناصر اصلی و غالب گفتمان اسلامی دهه چهل و پنجاه هجری شمسی را تشکیل می داد. در ایران نیز رفتار امپریالیسم، صهیونیسم و رژیم حاکم و مشی سرکوبگرایانه و خشونت آمیز مثلث بالا در برابر خواسته ها و اعتراض های اسلامی، در رادیکالیزه کردن جنبش فکری – سیاسی دینی نقش به سزا و تعیین کننده ای داشت که نمونه بارز آن را می توان در قیام 15 خرداد مشاهده کرد. بستن مجاری مشارکت، رقابت و نقد سیاسی از سوی رژیم شاه حتی برای محافظه کارترین و میانه روان مخالفان خود و سپس واکنش نهضت و قتل عام مردم در اعتراض اجتماعی به دستگیری مرجعیت دینی، حضرت آیت الله العظمی خمینی، مقطع تعیین کننده و سرنوشت سازی بود که سر آغاز دوره تازه ای از جنبش اسلامی در برابر شاه و حامیان غربی آن بویژه آمریکا گشت. پس از همین دوره است که مشی برخورد قهر آمیز و مسلحانه با رِژیم حاکم و ایجاد یک انقلاب تمام عیار سیاسی – اجتماعی در دستور کار اکثر مبارزان و متفکران مسلمان قرار می گیرد. در همین دوره، آیت الله العظمی خمینی در نجف، در طرح بحث ولایت فقیه، پایه نظر ی نوینی را برای تشکیل یک حکومت اسلامی پی می ریزد. این امر که در جهان تشیع و میان فقیهان شیعی بی سابقه بود به سرعت جهت کوشش های براندازانه، مبارزان مسلمان را در سمت و سوی تشکیل حکومت اسلامی مشخص می سازد. فرآیند بازگشت به اسلام و احیاء جامعۀ نمونه و الگوی صدر نخست اسلامی و پیروی از راه سومی میان دو اردوگاه ایدئولوژیکی و سیاسی، هرچند در آغاز، در ایران به نحو ضعیفتری تکوین یافت اما در تداوم خود، شتاب و سرعت بی نظیری گرفت و سرانجام توانست با موج بسیج سیاسی و انقلابی توده ای در سال های 1356 و 1357 هجری شمسی، رژیم وابسته، غربزده و استبدادی پهلوی را ساقط کند و نخستین انقلاب اسلامی پیروز را در جهان کنونی به راه اندازد. استقرار جمهوری اسلامی در ایران و نقش الهام بخش آن در جوامع اسلامی در دو دهه اخیر، نظریه انقلاب
[[page 89]]اسلامی و ایجاد نظام سیاسی دینی و اسلامی را به سرعت و فراوانی گسترش بخشیده و آثار عمیق و غیر قابل انکاری بر جنبش های سیاسی و فکری اسلامی در مصر، تونس، سودان، فلسطین، لبنان و... بر جا گذاشته است. صرفنظر از خود ویژگیهای مذهبی، سیاسی و اجتماعی هر یک از کشورهای اسلامی که به جنبش مبارزه جویانه اسلامی آنان صبغه ای خاص می بخشد اصول کلی حاکم بر تمام این جنبش ها عبارتند از: نفی سلطه فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی غرب؛ اعتقاد به نقش تعیین کننده اسلام در تعیین سرنوشت و ساختارهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جوامع؛ مبارزه با صهیونیسم و امپریالیسم؛ اتکا به هویت اسلامی و اصل خودباوری و خوداتکایی؛ اتخاذ راه حلهای انقلابی معطوف به تشکیل نظامهای سیاسی اسلامی. اما آنچه که رفتار سیاسی، میانه روی یا رادیکالیسم را در این گونه جنبشها تعیین می کند همانا نوع مواجهه غرب و بویژه امپریالیسم امریکا، رژیمهای حاکم بر جوامع اسلامی و روشهای خشونت آمیز، تروریستی و سرکوبگرایانه رژیم غاصب صهیونیستی است. به عنوان مثال در الجزایر نقض قواعد دموکراتیک حاکم بر رقابت سیاسی از سوی رژیم حاکم، جبهه نجات اسلامی الجزایر را ناگزیر از یک نیروی مخالف سیاسی، به یک جنبش مسلحانه و زیرزمینی تبدیل کرده است. همچنانکه جنایات صهیونیست ها در فلسطین و لبنان، منجر به بروز قیام انتفاضه و استراتژی عملیات فدایی و شهادت طلبانه در میان مبارزان لبنانی و فلسطینی و توسل به راه حلهای خشونت آمیز مقاومت لبنان و فلسطین شده است. آنچه که در این میان از سوی امریکا و قدرت های سلطه گر جهانی بدست فراموشی سپرده می شود و جنبش های اسلامی را به عنوان تروریسم محکوم می کنند همانا ماهیت خشن و تروریستی دولت امریکا، رژیم اشغالگر قدس و برخی از رژیم های استبدادی و وابسته حاکم در کشورهای اسلامی است. البته پدیده جنبشهای احیاءگرایانه و اصول گرایانۀ دینی در دهه های پایانی سده بیستم، اختصاصی به جوامع اسلامی ندارد؛ بلکه می توان این تحول را در بسیاری از جوامع کنونی، از جمله در کشورهای پیرامونی مسیحی، و حتی در برخی کشورهای مرکز، مانند خود امریکا مشاهده کرد. جنبش الهیات آزادیبخش در امریکای لاتین نمونه ای از چنین بازگشت انقلابی به اصول مسیحیت مبارز و اتکاء به اعتقادات و باورهای دینی برای برون رفت از بحران و معضلات گوناگون فکری، سیاسی و اقتصادی تلقی می شود. آنچه که در افغانستان کنونی و در رابطه با جنبش طالبان جریان دارد، موضع دوگانه و ریاکارانه امریکا را در آنچه که بنام خطر بنیاد گرایی در جهان موضوع آوازه گری و کارزار تبلیغاتی بر ضد
[[page 90]]جنبش های اصول گرایانۀ اسلامی است.
آشکارا افشا می کند. جریان سلف گرایانه و اصلاح و پیرایش اسلامی، از آغاز در درون خود شاهد دو گرایش راست و چپ بوده است. گرایش راست جنبش که از جنبش وهابیه آغاز می شود اکنون در افغانستان، نمایندگی خود را در جنبش بنیادگرا، اما عمیقاً ارتجاعی و قشری طالبان به نمایش گذاشته است. امریکا با طالبان نه تنها تعارضی نشان نمی دهد بلکه با حمایت از آن می کوشد که اسلام طالبان را به مثابه ابزاری در خدمت سلطه بر افغانستان مورد بهره برداری قرار دهد. این واقعیت ما را به حقیقت دیگری رهنمون می شود و آن امکان بدل سازی های امپریالیسم امریکا و متحد اروپایی آن انگلیس در جنبش باصطلاح بنیاد گرایانۀ اسلامی است. امریکا با سودجویی از نفوذ، اطلاعات، تجربه و کادرهای وابستۀ استعمار پیر و با سابقه انگلیس در کشورهای اسلامی، به احتمال بسیار در کشورهایی که دارای رژیم های مستقل، انقلابی و ضد امریکایی انگلیسی و ضد صهیونیستی هستند به احتمال بسیار، دست به خلق و راه اندازی جنبش های قشری و ارتجاعی بنیادگرا می زند ومی کوشد که از یک سو خلأ ناشی از دشمن پیشین خود، کمونیسم و اتحاد شوروی را بدین وسیله پر کند و محمل های لازم را برای تحریک افکار عمومی داخلی خود و کشورهای اروپایی در جهت اقدامات ضد انقلابی خویش فراهم سازد و از سوی دیگر به وسیله این گونه جنبش های اسلام گرایانه اما وابسته، بر تحولات داخلی کشورهای مستقل اثر گذارده و تغییرات مطلوب خود را در آنها ایجاد کند. اما جدای از چنین پدیده مجعول و هدایت شده در جریان جنبشهای بنیادگرا، بطور کلی می توان دو رهیافت عمده فکری – سیاسی* را در متن اسلام سیاسی و جنبش مبارز مذهبی در کشورهای اسلامی تشخیص و تمیز داد. نخستین رهیافت را می توان بواقع بنیادگرا نامید، در حالی که دومین رهیافت، «اسلام ایدئولوژیک» است. این دو رهیافت که در پیشینه و جریان انقلاب اسلامی ایران به موازات هم وجود داشته، اینک در جنبش سراسری اسلامی و تکاپوی احیا گرایانه و بازگشت، نیز مشاهده می شود. هر چند که هر دو رهیافت در اصلِ رجوع به اصول و مبانی نخستین اسلامی و الگوگیری از قرآن و سنت پیامبر برای بنای جامعه ای نوین وجه اشتراک می یابند و برغم آنکه اعتقاد به ماهیت سیاسی و اجتماعی دین در هر دو حضور دارد اما نحوۀ مواجهه و نوع رویکرد، قرائت و کاربست اسلام در آنها متفاوت است...
باید یاد آور شد که هر یک از این رهیافت ها، در درون خود طیفی از گرایش های شدید و ضعیف، محافظه کار یا میانه رو و رادیکال را در برمی گیرد و نمونه های هر یک را می توان در گروهها،
[[page 91]]سازمانها جنبش ها، نهضت های اسلامی جدید در جوامع مسلمان تمیز و تشخیص داد. البته در دولت ها و رسانه های غربی، و بویژه دولت امریکا، همۀ این رهیافت و گرایش ها را با نام «بنیاد گرایی» معرفی می کند و آنچه که وجه ممیّز این عنوان بندی را می سازد تکیه به دین در مبارزه با امپریالیسم امریکا و سلطه طلبی نو استعماری آن و متحدان و دست نشاندگانش است. «بنیادگرایی» در فرهنگ سیاسی و تبلیغی امریکایی به مثابه مترادفی با خشونت، تروریسم، ضدیت با پیشرفت، تمدن، حقوق بشر، و... بکار گرفته می شود. هر چند که در میان برخی از امریکائیان، در سطح تئوریسین ها و طراحان دانشگاهی سیاست خارجی امریکا جناحی وجود دارد که می کوشد واقع بینی پیشه کند و خط مشی تنش زدایی و گفتگو میان تمدن امریکائی و فرهنگ و تمدن اسلامی را پیش ببرد. اینان می کوشند که اسلام را از سطح یک دین زنده و حاضر در درگیری های سیاسی و اجتماعی و به مثابه یک مکتب یا ایدئولوژی، به یک فرهنگ یا تمدن تقلیل دهند و در این میان چشم به سخنگویان و نظریه پردازان اسلام فردی یا مبلغان اسلام به عنوان یکی از تمدن های تاریخی و به مثابه یک سنت دوخته اند و معتقدند با تقویت آنان می توان اسلام بنیادگرا یا ایدئولوژیک را بتدریج به انزوا کشاند و راه را برای همزیستی مسالمت امیز و در واقع رابطه سلطه پذیرانه آن با امپریالیسم امریکا و صورت استیلاگرا و اقتدار طلب تمدن امریکایی و غربی هموار ساخت. یک وجه از اسلام امریکایی که امام خمینی آن را به عنوان صورتبندی بدل و انحرافی برای «اسلام ناب محمدی» افشا کردند همین رویکرد بشمار می رود.
پاورقی:
[[page 92]]