توضیحات کارشناس:
از نظر شرعی در وجوب خمس گذشت سال معتبر و شرط نمی‌باشد، لیکن از جهت رعایت حال مؤمنین و ملاحظه واقعیت‌های زندگی به آنان فرصت داده شده است که در پایان سال مالی و بعد از قطعی شدن هزینه‌های زندگی، و تعیین دقیق مازاد درآمد، خمس آن را پرداخت نماید.
این نکته را صاحب عروه با عبارت«یجوز له تعجیل إخراج خمس الربح إذا حصل فی أثناء السنة، و لایجب التأخیر إلىٰ آخرها، فإنّ التأخیر من باب الإرفاق کما مرّ...» بیان نموده‌اند. در این باره امام خمینی س نیز، ضمن این که حاشیه بر متن عروه ندارد، در کتاب تحریر الوسیله می‌فرماید:
مسألة 24 لا یعتبر الحول فی وجوب الخمس فی الأرباح و غیرها. و إن جاز التأخیر الى آخره فی الأرباح احتیاطا للمکتسب، و لو أراد التعجیل جاز له، ...
بنا بر این صاحبان کسب و درآمد در محاسبه و پرداخت خمس به یکی از دو روش زیر باید عمل نمایند:
1- به محض حصول درآمد خمس آن را پرداخت نمایند. «ولو اراد التعجیل جاز له»در این روش مؤونه و هزینه‌های زندگی تخمین زده می‌شود و مازاد بر آن تخمیس می‌گردد. علت این که می‌گوییم هزینه ها باید تخمین زده شود آن است که امکان دارد در عمل هزینه‌های صورت گرفته، کمتر و یا بیشتر از حدّی شود که به هنگام پرداخت خمس در نظر گرفته شده است. به همین جهت مقدار مازاد درآمد هم کم و یا زیاد شود. و مسایل دیگری پیش آید. از قبیل این که، مبلغی که به عنوان خمس پرداخت شده است اگر بیشتر از مقدار واجب بوده باشد چه باید کرد؟ می‌توان پس گرفت یا خیر؟ کمتر باشد چطور؟ این احتمالات در فقه مورد توجه بوده و به آن‌ها پاسخ لازم و مناسب داده شده است. مسأله ذیل از عروة الوثقی ناظر به همین روش و احتمالات مربوط به آن می‌باشد:
... فإنّ التأخیر من باب الإرفاق کما مرّ، و حینئذٍ فلو أخرجه بعد تقدیر المؤونة بما یظنّه فبان بعد ذلک عدم کفایة الربح لتجدّد مؤن لم یکن یظنّها، کشف ذلک عن عدم صحّته خمساً، فله الرجوع به على المستحقّ مع بقاء عینه، لا مع تلفها فی یده، إلّا إذا کان عالماً بالحال، فإنّ الظاهر ضمانه حینئذٍ
واضح و روشن است که مراد از ارفاق در کلام صاحب عروه، ارفاق از حیث زمان پرداخت است نه میزان پرداخت؛ به همین دلیل، در این روش هزینه‌ها به صورت علی‌الحساب در نظر گرفته می‌شود. و نیز به همین جهت است که پرداخت خمس قبل از رسیدن سال خمسی، پرداخت قبل از وجوب تلقی نمی‌گردد.
2- پرداخت خمس را تا پایان سال مالی تأخیر اندازند. به این ترتیب که در انتهای سال خمسی و بعد از قطعی شدن هزینه‌ها و درآمدها، چنان‌چه بعد از کسر هزینه‌های در حدّ شأن و متعارفی که برای اداره امور زندگی صورت گرفته است، چیزی از درآمد سال اضافه مانده باشد خمس آن را پرداخت نمایند.
نکته‌ای که توجه به آن حائز اهمیت می‌باشد این است که دانستن مبدأ سال خمسی در هر حال امری لازم و اجتناب ناپذیری است. در این جهت فرقی نمی‌کند که مکلف به خمس به روش اوّل عمل نماید و یا به روش دوّم؛ زیرا در هر دو روش، درآمد و هزینه باید به طور دقیق محاسبه شود و یا لااقل به گونه محاسبه و مازاد درآمد دست بالا گرفته شود که یقین به ادای حق صاحبان خمس حاصل آید؛ و این امر مستلزم معیّن بودن مبدأ و منتهای سال خمسی است.
معیار و ملاک ابتدای سال خمسی را امام خمینی س در تحریرالوسیله ج 1، ص 326 چنین بیان نموده‌اند:
مسألة 10 الخمس فی هذا القسم بعد إخراج الغرامات و المصارف التی تصرف فی تحصیل النماء و الربح، و انما یتعلق بالفاضل من مئونة السنة. التی أولها حال الشروع فی التکسب فیمن عمله التکسب و استفادة الفوائد تدریجا یوما فیوما مثلا، و فی غیره من حین حصول الربح و الفائدة، فالزارع مبدأ سنته حین حصول فائدة الزرع و وصولها بیده، و هو عند تصفیة الغلة، و من کان عنده الأشجار المثمرة مبدأ سنته وقت اقتطاف الثمرة و اجتذاذها، نعم لو باع الزرع أو الثمار قبل ذلک یکون مبدأ سنته وقت أخذ ثمن المبیع أو کونه کالموجود بأن یستحصل بالمطالبة
مطابق این فتوا، مبدأ سال خمسی افراد متفاوت و به نوع کار و درآمد آنان بستگی دارد و امری است قهری نه اختیاری؛ بنا بر این:
1- اول سال وقت شروع در کسب و کار است در مورد کسى که کار او کسب و به دست آوردن منافع به طور تدریجى و مثلا روز به روز است.
2- در مورد کسى که کاسب نیست، اوّل سال، وقت پیدا شدن سود و فایده است؛ پس ابتداى سال مالی کشاورز، وقت پیدا شدن فایدۀ زراعت و رسیدن آن به دست وی مى‌باشد و آن هنگامی است که غلّه را پاک می‌کنند. و کسى که داراى درختهاى میوه است، ابتدای سال خمسی او وقت چیدن میوه و برداشت آن‌ها است. و اگر زراعت و میوه‌ها قبل از وقت تصفیه و چیدن بفروشد، ابتداى سال وقتى است که پول جنس را بگیرد یا آن که ثمن مانند موجود نزد او، باشد یعنى طورى باشد که تا مطالبه کند آن را به دست آورد. کارگران، کارمندان و افراد حقوق بگیر از این دسته‌اند و ابتدای سال خمسی آنان روزی است که اولین حقوق را دریافت می‌کنند.
16/2/1392