توضیحات کارشناس:
زمان روزه و امساک از مفطرات آن ابتدای طلوع فجر است تا مغرب شرعی؛ روزه دار در تمام این مدت باید از هر کاری که مبطل روزه است خوداری کند. خوردن و آشامیدن هر چیزی یکی از کارهایی است که روزه را باطل می‌کند؛ کم باشد یا زیاد، خوردن آن معمول باشد یا نباشد. بطلان روزه در صورتی که خوردن و آشامیدن از روی عمد و اختیار باشد قطعی و مسلّم است.
پرسش پیش رو دو مسأله را مدّ نظر دارد:
1- کسی که در طول روز فراموش می‌کند روزه‌دار است و به سبب نسیان و فراموشی چیزی می‌خورد یا می‌آشامد آیا روزه‌اش صحیح است یا خیر؟
طبق فتوای امام خمینی س، در فرضی که خوردن و آشامیدن از روی عمد و اختیار نمی‌باشد روزه باطل نمی‌شود. به همین جهت روزه کسی که در طول روز فراموش کرده روزه‌دار است و به واسطه نسیان و فراموشی چیزی می‌خورد یا می‌نوشد، صحیح است. فرقی هم نمی کند که چه نوع روزه‌ای باشد. روزه ماه رمضان باشد یا دیگر اقسام روزه واجب مانند قضای ماه رمضان و کفاره؛ و یا روزه مستحب.
این حکم مستفاد از مسأله ذیل است:
مسألة 18 کل ما مرّ من أنه یفسد الصوم ما عدا البقاء على الجنابة الذی مرّ التفصیل فیه انما یفسده إذا وقع عن عمد لا بدونه، کالنسیان أو عدم القصد فإنه لا یفسده بأقسامه، ...
(تحریرالوسیله، ج1، ص 271)
2- شخصی روزه‌ای غیر از روزه ماه رمضان گرفته است مثل روزه قضای ماه رمضان یا مستحبی؛ چنین کسی اگر بعد از اذان صبح، به سبب اشتباه در تشخیص وقت چیزی بخورد یا بنوشد، روزه‌اش چه حکمی دارد؟ صحیح است یا باطل؟
صحّت و بطلان روزه در این صورت که روزه‌دار به وقت سحر، بر اثر اشتباه در تشخیص زمان، مرتکب مثلا اکل و شرب می‌شود، بستگی دارد به نوع روزه؛ به این معنا که همه اقسام روزه حکم واحد ندارد بلکه موارد متفاوت است. در این فرض روزه ماه رمضان یک حکمی دارد و مورد سؤال که مربوط به سایر روزه‌های واجب و مستحب است نیز حکم دیگر؛ لذا این دو را از هم جدا باید کرد.
مطابق فتوای امام س در تحریر الوسیله ج 1 ص 275؛ کسی که روزه‌ای غیر از روزه ماه رمضان گرفته است مثل روزه قضای ماه رمضان یا مستحبی و یا حتی کفاره و نذر و هر روزه واجب غیر معین و یا واجب معین غیر ماه رمضان؛ چنین شخصی اگر بعد از اذان صبح، هرچند به سبب اشتباه در تشخیص وقت چیزی بخورد یا بنوشد، ظاهر آن است که با خوردن بعد از اذان صبح مطلقا روزه باطل مى‌شود، حتى در صورتى که تحقیق نموده و یقین داشته که شب باقى است.
متن مسأله مورد بحث در تحریر چنین است:
الرابع - إذا أتى بالمفطر قبل مراعاة الفجر ثم ظهر سبق طلوعه إذا کان قادرا على المراعاة، بل أو عاجزا على الأحوط، و کذا مع المراعاة و عدم التیقن ببقاء اللیل، بأن کان ظانا بالطلوع أو شاکا فیه على الأحوط،. و إن کان الأقوى عدم وجوب القضاء مع حصول الظن بعد المراعاة، بل عدمه مع الشک بعدها لا یخلو من قوة أیضا، کما أنه لو راعى و تیقن البقاء فأکل ثم تبین خلافه صح صومه، هذا فی صوم شهر رمضان، و أما غیره من أقسام الصوم حتى الواجب المعین فالظاهر بطلانه بوقوع الأکل بعد طلوع الفجر مطلقا حتى مع المراعاة و تیقن بقاء اللیل
آن‌چه که از بطلان روزه بیان شد حکم حالتی است که انسان یقین دارد عمل مبطل روزه بعد از اذان صبح اتفاق افتاده است. امّا اگر شک داشته باشد مفطر روزه قبل از اذان صبح واقع شده یا بعد از آن، روزه صحیح است نه باطل.
به بیان دیگر همان‌گونه که در مسأله‌ای که از تحریر می‌آید می‌خوانیم؛ کسى که یقین ندارد که صبح شده، مى‌تواند بدون تحقیق عمل مبطل روزه را انجام دهد. بنابراین اگر در این صورت چیزی را بخورد یا بیاشامد و بعداً معلوم نشود که هنگام خوردن و آشامیدن صبح بوده یا نه؟ چیزى بر او نیست.
مسألة 13 - یجوز لمن لم یتیقن بطلوع الفجر تناول المفطر من دون فحص، فلو أکل أو شرب و الحال هذه و لم یتبین الطلوع و لا عدمه لم یکن علیه شی‌ء، ...
(تحریرالوسیله، ج 1، ص 275)
5/3/1392