«عینیّت ارادۀ حق تعالی با ذات مقدس»
پاسخی منتشر نشده از امام خمینی به یک سؤال فلسفی
□ اشاره
متن زیر پرسش و پاسخی است دربارۀ شبهه ای که بر یک مسألۀ دقیق فلسفی تحت عنوان «عینیت ارادۀ حق تعالی با ذات مقدّس او» وارد گردیده است. سؤال کننده _ ابتدا با اشاره به شبهۀ وارده و اینکه تاکنون کسی از فلاسفه بزرگ پاسخی قانع کننده بدان نداده است، از محضر امام اظهار نظر و هدایت به پاسخ صحیح را درخواست نموده است. وی سپس _ با رعایت اختصار _ اصل شبهه را مطرح نموده و آنگاه به بیان دو پاسخ ارائه شده از سوی حکیم الهی، صدر المت‍‍ألّهین _ قدس سرّه _ پرداخته است و در ادامه اشکالهای متعددی را بر این پاسخها وارد دانسته و سپس پاسخ حکیم عالی مقام، مرحوم سبزواری _ قدس سرّه_ را به نقد کشیده و آنگاه به طور جداگانه پاسخهایی را که می توان در دفع این شبهه بر اساس اقوال فلاسفه مشّائی و قول شیخ الاشراق و پیروان او و اقوال محققین صوفیه و صدرالمتألهین و پیروان او ابراز نمود، توضیح داده و نقد کرده و در پایان، نظر خویش را در پاسخ به این معضلۀ فلسفی از دو طریق بیان نموده و از محضر استاد بزرگوارش حضرت امام خمینی با عبارت «سنعید الاستدعاء من الاستاد العلاّمة روحی له الفداء بالقاء ما عنده فی هذه المسألة المعضلة الشریفة» درخواست اظهارنظر و راهنمایی کرده است.
حضرت امام _ رضوان الله علیه _ در پاسخ خویش _ که ظاهرِاً در ایام اقامت در نجف اشرف مرقوم فرموده اند _ با اشاره به کثرت اشتغالات و شرایط نامساعد، _ در نهایت ایجاز _ این عویصۀ فلسفی را پاسخ متقن گفته اند.
از آنجا که متن پرسش و پاسخ _ که به زبان عربی نگارش شده _ حاوی مطالبی کاملاً فنّی و تخصصی و آکنده از اصطلاحات فلسفی می باشد، طبعاً ترجمۀ تحت اللفظی آن به تنهایی مفید فایده نیست. از این رو برای بهره گرفتن اهل فن، عین متن سؤال و جواب را در این شماره از فصلنامۀ «حضور» نقل می کنیم. انشاءالله شرح و تفسیر اساتید و صاحبنظران محترم را، پس از دریافت، در شماره های آتی «حضور» درج خواهیم کرد.
«بسْمِ الله الرَّحمٰنِ الرَّحیم»
اطال الله بقاء سیدی و جعلنی فداه
اورد علی عینیة ارادته تعالی مع ذاته المقدسة شبهة قویة و لم ار من اجاب عنه بما یخلو عن الاشکال و یطمئن به النفس؛ فقد نقلت الشبهة مع الاجوبة التی وجدتها من القوم و مع ما یرد علیها بنظری الفاتر و مع ما خطر بقلبی من الجواب الذی اخذتها من الاصول المتفرقة فی کلمات الحکماء المتألهین _ و ان لم یعرفوا به فی موضع _ و نستدعی من حضرتکم النظر الیه و الهدایة لی لو کان فیه مورد نظر او کان عندکم جواب اصح. فان هذا الموضع خطیر جداً ولا ینبغی جهله لمن ورد فی المباحث الالهیة و اسئل الله ان یجعلکم من الصدیقین و ادام الله افاضاتکم العالیة علی جمیع الطالبین.
اورد علی عینیة ارادته مع ذاته المقدسة بان ذاته تعالی عین علمه فیلزم ان تکون الارادة التی عین ذاته عین علمه مع ان علمه متعلق بکل شئ و ارادته لا یتعلق بکل شی فانه لایرید ظلما و لاکفرا و لا فسقا و لا شیئا من القبائح، فلیست ارادته عین علمه فلم تکن عین ذاته التی هی عین علمه.
و اجاب عنه صدرالمتألهین _ قدس سرّه _ بجوابین:
احدیهما: ان وزان الارادة بالقیاس الی علمه وزان السمع و البصر بالقیاس الیه و وزان الکلام بالنسبة الی القدرة، فالعلم
المتعلق بالخیرات ارادة کما ان العلم المتعلق بالمسموعات سمع و بالمبصرات بصر و کما ان القدرة المتعلقة بالاصوات و الحروف علی وجه تکلم و هذا لا ینافی کون الارادة عین العلم؛ فذاته تعالی علم بکلّ شئ ممکن و ارادة بکلّ خیر ممکن. کما انه سمع لکلّ مسموع و بصر بالنسبة الی کلّ مبصر و قدرة علی کلّ شئ و بالقیاس الی نوع من الاصوات و الحروف تکلم او کتابة.
و حاصل هذا الجواب ان الارادة مرتبة من العلم کما ان السمع و البصر من مراتبه و کما ان التکلم بالاصوات و الحروف مرتبة من قدرته الشاملة علی کل شئ حتی افعال الخلق التی من جملتها: التکلم بالاصوات المسموعة و الحروف الحادثة المتعاقبة. و لا یخفی ان هذا الجواب لا ینطبق علی القواعد المسلمة المبرهنة، فان علمه تعالی علم فعلی سبب للمعلوم و هومن جهة ایجابه المعلوم بالرضا و المحبة الافعالیة ارادة. فکیف یمکن ان یقال ان مرتبة منه (و هو المتعلق بالشرور) لیس بفعلی؟ و ایضاً کما حققّ _ قدس سرّه _ و سنذکر من ذی قبل، علمه بما سواه لیس بالصور المرتسمة فی ذاته بل بنفس وجوداتها و حقیقة تحصلاتها و واقعیة حقائقها. فکیف یقال ان الامور الباطلة و الشرور القبیحة التی لم تکن فی النظام الکیانی او کانت بالعرض، تکون فی عالم الربانی بالذات؟ و ایضاً کما حققّ نفسه الشریف، علمه یرجع الی سمعه و بصره لا العکس. و ایضاً الکلام الذی عبارة عن الاصوات و الحروف صفة فعله و خلقه بمعنی المفعول و المخلوق، فهو و ان کان من مراتب قدرته و لکن المناسب لهذه المرتبة من الکلام و القدرة علم خلقه و ارادته، فکیف قاس _ قدس سرّه _ علمه تعالی فی مرتبة ذاته المتحدبها بقدرته و ارادته کذلک و کلامه فی مرتبة خلقه فان الکلام فی ان علمه الذاتی شامل لجمیع الاشیاء خیراتها و شرورها و ارادته لم تکن بهذه السعة فلو کان الله تعالی کلام فی مرتبة ذاته عبارة عن الاصوات و الحروف _ تعالی عن ذلک _ لتمّ القیاس و التنظیر؛ و لیس الامرکذلک.
و الجواب الثانی ملخصّه ان فیضه و ارادته شامل بجمیع معلوماته و لیس امر من الامور المعلومة غیر مرضی له، نعم الامور المرضیة له متفاوتة: قسم منها خیر محض لا یشوبه شریة الا الامکان الذاتی المختفی تحت سطوح نوره تعالی شانه، و قسم منها فیه شر قلیل بالنسبة الی خیراتها و هذا القسم ایضاً مرضی و مراد و موجود و لکن خیریّتها مرضی و مراد بالذات و شریّتها بالتبع. و اما شر المحض و الکثیر و المکافئی للخیر غیر مرضی و موجود، فظهر ان جمیع معلوماته تعالی مراد و مرضی له و لکن خیراتها بالذات و شرورها بالتبع، و جعل _ قدس سرّه _ هذا الجواب اولی من الجواب السابق.
و یرد علیه اوّلاً: بان المدعی تعلق علمه بجمیع الاشیاء بالذات و هذا اقرار بان ارادته لیس کذلک فانها متعلقة ببعضها بالذات و ببعضها بالعرض، و هذا الفرق کاف فی عدم اتحادتها مع علمه تعالی شانه.
و ثانیاً: ان الشبهة اوسع مما شمله سعة جوابه، فانه_ قدس سرّه _ اثبت تعلق ارادته ببعض الشرور التابعة للخیرات الوجودیة. فنسئل منه: ان الشرور المحضة (نحو شریک الباری) و الکثرة و المکافئة ایضاً معلوم لله تعالی نحو الممتنعات و لیست مرادة و مرضیة له تعالی، علی ما اقرّبه _ قدس سرّه؟
و ثالثا: ما قال و ابتنی علیه وضع الشبهة و هو کون الشرور العقلیة مرضیة بالعرض و موجودة بتبع الخیرات الکثیرة، یصح علی طریق الفیلسوف الاعظم: ارسطا طالیس و اما علی ما هو الحق عنده _ قدس سرّه _ موافقاً لافلاطون الالهی من ان الشرور اعدام لا حظّ لها من الوجود، غیر وجیه. فاذا الشبهة باقیة برمتها.
و اجاب الحکیم السبزواری _ قدس سرّه _ فی حاشیة له علی هذا الموضع من الاسفار بان الشرور بالحمل الشایع الصناعی اعدام محضه فکما انها لا یتعلق بها الارادة کذلک لایتعلق بها العلم و هذا لا ینافی کونها متعلقة للعلم و الارادة بالحمل الاولی الذاتی.
و یرد علیه بان الحمل الاولی عبارة عن مفاهیم الاشیاء فکیف یمکن ان یقال انها کأنة فی عالم الاحدیة و العلم الالهی و متحدة بذاته المقدسة؟ فانه، کما حقق فی حمله ذلک العالم نور محض و وجود صرف لا یشوبه شی من الاعدام و المفاهیم. بعبارة اخری: علمه تعالی بغیر ذاته لازم علمه بذاته فاذ علمه بذاته عین ذاته و هی عین الوجود، فعلمه عین الوجود و لازمه الذی هو علمه بما سواه، لا به و ان یکون وجوداً، فان لازم الوجود وجود و لازم المفهوم و المهیة مفهوم و مهیة. ان قلت: مراد المحقق المذکوران الشرور و الاعدام الصرفة بمفاهیمها ثابتات فی عالم الاعیان الثابتة و مرتبة الواحدیة. قلت: قد حقق فی محله ان الشیئیة مساوق للوجود و ما لیس بموجود معدوم محض و غیر ثابت اصلاً. فالا عیان الثابتة اللازمة للاسماء و الصفات فی حدود انفسها باطلات لا تحقق لها. فالقائل بها لا بدوان یقول بتحققها بتبع ینبوع الوجود و حضرت الوحدة المطلقة الحقة الحقیقیة الازلیة، فما لم یکن منشأ لواحد منها فی تلک المرتبة لم یکن ثابتاً و متحققاً اصلاً. فالا مر ال الی انه لابد للمعلوم و المراد له تعالی وجود فی مرتبة ذاته و صرف حقیقته الماهیة للاغیار و النافیة للاضداد و الانداد.
هذا محصل ما ذکروه فی دفع الشبهة و ما یرد علیه بنظری الفاتر والذی عندی من الجواب هو ان یقال: یمکن دفع الشبهة علی المرتسمة اللازمة لذاته من الاشیاء التی هی ملاک علمه تعالی فی هذا المسلک بما سواه عبارة عن صور تلک الاشیاء بما هی علیها من الصفات و اللوازم الوجودیة او العدمیة و التوابع المفهومیة الامکانیة او الامتناعیة. نعم کما ان تلک الصفات و المفاهیم تابعة لصور الاشیاء کذلک علمه تعالی بتلک تابعة لعلمه بها و من جملة لوازم تلک الصور مفاهیم الاعدام و الاباطیل المتصورة لهم و الکفرو الشرک و الظلم و الفسق الثابتة لذواتهم، سواء قلنا بکونها وجودیة اوعدمیة. فالحق تعالی یعلم تلک الصور و بتبعها لوازمها الوجودیة و العدمیة و یرید و یرضی بها کذلک فثبت انه تعالی کلما یعلم یرید و لکن کما ان علمه ببعض الامور بتبع بعضها کذلک ارادته فلا ینفکّ احدهما عن الاخر حتی یثبت التغایر.
و علی قول الشیخ الاشراق و تابعیه: علمه تعالی بالاشیاء عین وجوداتها فی الخارج. و لا یخفی ان المفاهیم العدمیة و الشرور و الامور القبیحة توابع ذهنیة او عینیة لتلک الموجودات و لکل منها نحو من الوجود و لو بالعرض عینیا کان او ذهنیا فهو تعالی بعین رأیته وجودات الاشیاء یری تلک المفاهیم والاباطیل و الشرور و بعین ارادته المتعلقة بتلک الوجودات یرید هذه التوابع و المفاهیم و لکن کل فی مقامه و مرتبته و بنحو وجوده، لو کان بالذات فبا الذات و لو کان بالعرض فبالعرض.
و علی قول محققی الصوفیة و صدرالمتألهین و متابعیه _ قدس الله اسرارهم _: لعلمه تعالی بالاشیاء مراتب، مرتبة منه فی مقام ذاته تعالی و علمه فی هذه المرتبة عبارة عن وجوداتها بنحو الوجوب و مبرّاة عن النواقص الامکانیة فی مرتبة ذاته و وحدته المطلقة الحقة الحقیقیة التی بوحدتها تجمع شراشر الوجود و یحوی کمالاتها و یتنزه عن الاعدام و نواقصها الامکانیة لکونها بسیط الحقیقة و هو کل الاشیاء و لیس بشئ منها. بعبارة اخری هو تعالی یعلم ذاته و العلم بالشئ مستلزم للعلم بلوازمه اجمالاً و هذا العلم الاجمالی یکون عین الکشف التفصیلی اذا کانت اللوازم متحققة فی مرتبة الذات و الذات واجدة ایاها بنحو الکمال و الفعلیة و المتحصل الوجوبی غیر المشوب بالقوة و النقص و الغیریة و لوازم الاول تعالی کذلک علی ما اشرنا الیه و کما حققه _ قدس سرّه _ فی محله بما لا مزید علیه و لاغبار علی وجهه فعلی هذا یشکل الامر فی تعلق علمه تعالی بالاعدام و النواقص و مفاهیم الممتنعات و الشرور فی هذه المرتبة. فانها کما عرفت صرف الفعلیة و بحر الوجود و محض الکمال و لا یسری الیها ابدا المفاهیم المتأصلة النفس الامریة، فکیف بالا باطیل و الشرور الاعتباریة المحضة و لکن الشبهة مندفعة علی کل حال فان الاعدام و الشرور لو کانت فی هذه المرتبة غیر مرضی و لامراد لم تکن متعلقة للعلم ایضا حتی ینفکّ العلم عن الارادة و الرضا و فی المراتب الاخر لعلمه تعالی التی هی عبارة عن القضاء و القدراعنی کتاب المحفوظ اوام الکتاب و کتاب المحو و الاثبات او هما مع سجل الکون عند من عدّه من مراتب علمه تعالی تلک المفاهیم و الا باطیل و الشرور متحققة بالعرض والتبع، و معلومة و مرادة و مرضیة کذلک هذا و لکن خطر بقلبی الکاسر ان العلم بالاعدام و الشرور و الاباطیل فی تلک المرتبة الشامخة، یمکن اثباته بطریقین:
یقرب احدهما من الاخر، بل عند التحقیق
سیرجع احدهما الی الاخر.
احدهما: انه لیس مفهوم من المفاهیم المتأصلة او الاعتباریة الفرضیة او الکمالیة و الوجودیة او الشریة العدمیة متصورة و متحققه و لو بالعرض الا بنحو من الوجود الخارجی او الذهنی. و قد ثبت ان تلک المرتبة ینبوع الوجود و معدن جمیع التحققات و الفعلیات و لا یغرب عنها مثقال ذرة فی السموات و لا فی الارضین فجمیع الوجودات المظهرة لتلک المفاهیم و الاعدام متحققة فیها و معلومة لدیها و مرادة و مرضیة عندها.
و ثانیها: انه تعتبر من نسبته العلمیة بتلک المرتبة مفاهیم الاسماء و الصفات و بتبع تلک المفاهیم الاعیان الثابتة و الصفات و المفاهیم اللازمة بتلک الاعیان فوجود جمیع هذه اللوازم والملزومات بتبع تلک المرتبة و معلومة بعین معلومیتها و مرادة بعین مرادیتها لکن کما ان نسبة الظهور و التحقق الی هذه المعانی و المفاهیم بالعرض کذلک نسبة العلم و الرضا و الارادة الیها بالعرض و کما ان بینها تابعیة و متبوعیة و سابقیة و مسبوقیة کذلک الحال فی العلم و الارادة المتعلقة بها.
و سنعید الاستدعاء من الاستاد العلامة روحی له الفداء بالقاء ما عنده فی هذه المسئلة المعضلة الشریفة و اعهد معه دام ظله العالی صونه من الاغیار و حفظه لیوم المعاد انشاءالله تعالی.
[پاسخ حضرت امام قدس سره:]
«بِسْمِ الله الرَّحمٰنِ الرَّحیم و به الاعتصام»
الی قرة العین، حرسه الله تعالی
لیست تلک المسئلة من المسائل التی تکون فی وسعی فی هذه الحالة من الاشتغال بالکثرة و الیه الشکوی القائها علی ما هو الحق فیها و لکن بحمدالله کفی لمثلک الاجمال و الاشارة.
فاقول: لعله اصاب من قال انه تعالی فی مرتبة ذاته البسیطة کشف بسیط تفصیلی عن کل وجود و کمال وجود ان لم یرد بالتفصیل ما اراده الاذهان القاصرة فلیس هناک تفصیل لاصباح الوجودات و لامساء التعینات و مع ذلک لایغرب عن علمه شئ و ما لا ینکشف فلیس بشئ و تعلق العلم به غیر معقول الاعلی نحو الجهل المرکب _تعالی عنه_ و الارادة فی تلک المرتبة عین المراد، فالعلم و المعلوم و الارادة و المراد واحد بسیط ولا اثر لشئ من الکثرات فیها، لا بالذات و لا بالعرض. و توهم تعلق العلم والارادة بغیر ذاته البسیطة فی ذلک الصقع الاحدی البسیط، فاسد. اذ ذلک موجب للخروج عن الاحدیة و البساطة، و الجهل المرکب _ و العیاذ بالله. و الکشف کشف الذات لاغیر. و کشفها کشف تمام الوجود و کماله ای الوجود البسیط لاغیر. ولا وجود و لاکمال
وجود الا له و الا هو. و وزان الارادة وزان العلم و سایر الکمالات الراجعة الی الهویة البسیطة الاحدیة بلا کثرة و حیثیة و حیثیة فلاایمان و لاکفرو لاغیرهما حتی یراد او یکشف و الفیض المقدس والظل المبسوط بسیط محض ظل البسیط و مع ذلک کشف ظلی عن تمام الوجود و مالا وجود له لامعنی لکشفه و لیست فی تلک الحضرة ایضا کثرة بوجه و هو علم ظلی و ارادة ظلیة بلاحیث و حیث و العلم و المعلوم و الارادة و المراد واحد فلا ایمان و لاکفر ولاغیرهما عن الحدود و المحدودات حتی یکشف و یراد و فی حضرة التفصیل والمرائی التفصیلیة تحققت الکثرات تحققا بالعرض و وزان تعلق العلم بها وزان تعلق الارادة.
و انت بحمدالله تعالی قد اصبت الغرض فی اصل المسئلة و لکن جدد النظر فیما خطر بقلبک نوره الله تعالی فی مسئلة العلم بالاعدام والشرور فانه لا معنی للکشف عنها فی مرتبة الذات الا فی مرتبة الظل البسیط، و العرضیة و الذاتیة مربوطتین بحضرة التفصیل کما مرّ.
الحمد لله و هو الظاهر والباطن و الاول و الاخر و هو بکل شئ علیم و نرجو منک الدعاء وصون ما ذکر من الاغیار. «والسلام علیکم»
منبع: حضور، ش 9، ص 6.