امام خمینی (س) در زمینه آنچه می توان ذیل حقوق شهروندی طبقه بندی کرد، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ضمن طرح برخی مسائل فقهی و به ویژه، آن دسته از مسائلی که پس زمینه های کلامی هم دارند، با نگاهی به آینده و افقی هرچند در آن ایام دور از دسترس، توجهاتی به موضوعاتی کرده اند که نشان می دهد فقیهی با دغدغه های اجتماعی بوده اند. ایشان هم در ضمن نقد وضعیت موجود جامعه در آن ایام، به نحو سلبی و هم در پاره ای از موارد به نحو ایجابی به نکات قابل توجهی رسیده اند. در پی شکل گیری نهضت دینی در ایران و اقتضائات این نهضت، طبیعی است که این عطف توجه بیشتر شده است. در سال های پس از پیروزی انقلاب تا درگذشت ایشان، انبوه موضوعاتی که شرایط اجتماعی پیش می آورد، موجب طرح مباحث یا صدور احکام و فرامینی از جانب ایشان شد که بعضاً به مباحث پایه حقوق شهروندی مربوط می شد. به علاوه، حوزه دیگری که جا دارد با تمامی ابعادش به لحاظ نسبتی که با حقوق شهروندی دارد، مورد بررسی قرار گیرد، سیره عملی ایشان در این سال هاست که گاهی مجال می دهد پرتوی بر آراء و اندیشه های ایشان در این زمینه افکنده شود.
بخشی از این توجه به احساس مسئولیت امام نسبت به مسائل اجتماعی در دهه های قبل از انقلاب و حضور نظاره گرانه و هوشمندانه ایشان به حوادث کشور برمی گردد و بخشی دیگر به پس زمینه هایی نظیر توجه و علاقه مندی ایشان به نگرش های کلامی فلسفی و به ویژه، آشنایی خوب ایشان با آموزه هایی از سنت عرفانی بوده که به ایشان وسعت دیدی بسیار فراخ تر از فقه می داده و آثارش در نوع نگرش فقهی ایشان هم به چشم می خورد.
با افزوده شدن تجربیات اجتماعی و به خصوص پس از انقلاب با عهده دارشدن مسئولیت هایی در عرصه حکمرانی بسیاری از مباحث مربوط به حقوق مردم که در دایره بحث نظری پیش تر مطرح بوده، یکباره به صورت انبوه و ملموس متوجه نظرورزان در عرصه اندیشه دینی و سیاسی شده است و قرارگرفتن در معرض پرسش هایی که به طرز انضمامی با زندگی مردم گره خورده است، پی درپی زوایای دیده نشده یا کمتردیده شده را پیش چشم این نظرورزان، از جمله مرحوم امام خمینی قرار داده است و کوشیده اند نسبت به این پرسش ها در حد استطاعت شان پاسخ های قانع کننده و عملی ارائه دهند. نکته جالبی که شاید در این جا بتوان گفت، این است که تا پیش از انقلاب، بیشتر نگاه به سمت حفظ حقوق فردی و دایره شخصی افراد است، ولی با نزدیک شدن به پیروزی و به خصوص پس از پیروزی انقلاب، حقوق و تکالیف اجتماعی و به ویژه، حقوق مربوط به حاکمیت به خصوص حاکمیت دینی و نسبت اش با مردم پررنگ تر می شود. از پدیده های جالب دیگر، این است که در سال های پایانی عمر ایشان، دغدغه های متعددی نسبت به حقوق مردم و شهروندان تحت حاکمیت دینی در ایشان پیدا می شود که در کلام و احکام ایشان (از جمله در فرمان هشت ماده ای و نظایر آن) بازتاب پیدا می کند.
برگرفته از مقاله حقوق شهروندی از منظر امام خمینی