آیت الله موسوی بجنوردی: فرمان 8 ماده ای امام نوین ترین حقوق شهروندی را بیان می کند
آیت الله موسوی بجنوردی، از جمله فقهایی است که در مدرس امام خمینی تربیت شده است. مسئولیت هایی چون عضویت در شورای عالی قضایی، ریاست دادگاه عالی انقلاب اسلامی، ریاست شعبه دیوان عالی کشور و عضو هیأت عفو حضرت امام خمینی(ره)، کافیست تا ضرورت گفتگو با او درباره تبیین فرمان هشت ماده ای حضرت امام مشخص شود. آیت الله موسوی بجنوردی در این گفتگو، فرمان هشت ماده ای را مُرّ قواعد اسلام می داند و با تأکید بر جایگاه حوزه خصوصی در قوانین اسلامی می گوید: در حقوق شهروندی بهترین نظام، نظام اسلام است. وی در پاسخ به سؤالی درباره افشای اسرار مردم، این مسأله را گناه کبیره می خواند و درباره جایگاه این پیام در شرایط امروز می گوید: سخنان امام محدود به زمان و مکان خاصی نیست.
امام در ماده 1 فرمان هشت ماده ای تأکید می کند که تهیه قوانین شرعیه و تصویب و ابلاغ آنها با دقت لازم و سرعت انجام گیرد. چرا امام چنین تأکیدی داشتند؟
آیت الله بجنوردی: حضرت امام از ابتدای پیروزی انقلاب حساسیت خاصی داشتند که همه قوانین باید اسلامی باشند و بر مُرّ قانون اسلام نوشته شود. همه قوانین قضایی و مدنی در ابعاد مختلف باید طبق اسلام باشد. حالا که انقلاب ما یک انقلاب اسلامی است و نظام ما یک نظام اسلامی است قانون اساسی هم که براساس کتاب و سنت و عقل و اجماع تدوین شده، ملزم هستیم در همه ابعاد، قوانین را بر اساس اسلام تطبیق دهیم و لهذا حضرت امام این معنا را از ابتدا تأکید داشتند بخصوص در فرمان 8 ماده ای که ایشان در سال 61 متن آن را صادر کردند. مخاطب این فرمان، هم مجلس بود و هم دولت و هم قوه قضائیه که باید در رأس امور تلاش کنند، تدوین قوانین باید بر اساس اسلام باشد. این مسأله در آن زمان، عملاً پیگیری شد. من در آن تاریخ عضو شورای عالی قضایی بودم جدیت فراوان داشتیم که قوانین را تا آنجا که می توانیم اسلامی کنیم. هر جا احتمال می دادیم بر اساس فقه اسلام نیست اصلاحیه می دادیم. در قوانین جزایی، تجارت، آیین دادرسی کیفری و مدنی و در همه مواردی که در اختیار شورای عالی قضایی بود، کوتاهی نکردیم. شورای عالی که متصدی تدوین لوایح بود این کار را کرد و برای دولت و مجلس مقدار زیادی از لوایح به تصویب رسید.
امام ماده 2 را به شرایط قاضی و قضاوت در اسلام اختصاص می دهد و می گوید رسیدگی به صلاحیت قضات و دادگاه با بی طرفی کامل و بدون مسامحه و بدون اشکال تراشی باشد.
آیت الله بجنوردی: مسأله قضاوت در اسلام از اهمیت فراوانی برخوردار است. شرایطی که برای قاضی تعیین شده حتی از شرایط مفتی هم بالاتر است چون در اسلام، جان و مال و ناموس و همه چیز مردم در حیطه قاضی است. قاضی باید کسی باشد که جز حق و حقیقت چیز دیگری را نبیند و لذا مقام رفیعی پیش خداوند دارد. در روایات آمده که "القاضی علی شفیر نار جهنم" یعنی خدای نکرده اگر خطای کوچکی بکند در لبه پرتگاه جهنم قرار می گیرد. و اگر درست عمل کند مقام بسیار رفیعی نزد خدای تبارک تعالی دارد. خدای نکرده اگر لغزشی از او صادر بشود گرفتار عذاب الهی می شود. با توجه به این مسأله مهم، حضرت امام در همان اوائل پیروزی که در قم بودند فرمودند اگر قوه قضائیه درست بشود همه کشور سالم می شود. اساس کشور، قوه قضائیه است چون قوه قضائیه ضامن اجرای صحیح قوانین، ضامن اجرای عدالت اجتماعی و ضامن مبارزه با ظلم و زورگویی است. اگر قوه قضائیه سالم داشته باشیم جامعه، مدینه فاضله می شود. به همین جهت حضرت امام حساسیت بسیار بالایی روی این معنا داشت که قاضی باید کمال بی طرفی را داشته باشد. نه از روی دوستی و محبت، خدای نکرده بر خلاف "ما انزل الله"، حکم بکند و نه از روی ناراحتی و دشمنی . باید جز حق و حقیقت چیزی را نبیند واقعیت را در نظر بگیرد و عدل اسلامی را پیاده کند. در قرآن راجع به قاضی می فرماید: "ان تحکموا بالعدل" اساس حکم عدالت است معنای عدالت این است انسان هیچ چیزی را در نظر نگیرد جز حق و حقیقت و مبادا خدای نکرده از سر غرض ورزی و دوستی زیاد و دشمنی، احکام خدا تغییر بکند. این مسأله بسیار مهمی است و امام هم از روز اول بر این مسأله تأکید داشت و من یادم می آید شورای عالی قضایی تا می توانست دراین مسیر بود که قاضی را گزینش بکند تا همان غرض امام پیاده شود.
امام در این بند می گویند میزان حال فعلی اشخاص است امروزه این مسأله خیلی مطرح می شود. منظور امام از این عبارت چیست؟
آیت الله بجنوردی: برای ما سیره عملی و نظری پیامبر اکرم بهترین الگوست ما می بینیم پیامبر اسلام وقتی از موضع قدرت وارد مکه شد فرمود که "الاسلام یجبّ ما قبله" یعنی اسلام که آوردید تمام کارهای قبلی شما را کان لم یکن می گیریم. یا آیه نازل شد" عفی الله عما سلف" خداوند از کارهای غلط عفو می کند یا پیامبر فرمود:کل دم فی الجاهلیه تحت قدمه هاتین. هر خونی که در جاهلیت ریخته شده زیر پای من است از امروز من برایتان حساب باز می کنم.«ولهذا ما می بینیم رحمت اسلامی و رحمت الهی به دست پیامبر اکرم کاملاً اجرا شد اسلام هیچوقت انتقام را نمی پذیرد اینکه شما قبلاً به من فحش دادید اذیت کردید و آزار دادید مورد توجه واقع نشد. پیغمبر را خیلی در مکه اذیت کردند سه سال شعب ابی طالب محاصره اقتصادی بودند نهایت رذالت را با مسلمانان کردند اما حالا ببینیم اسلام با اینها چه کرد؟ وقتی که از موضع قدرت و پیروزمندانه وارد مکه شد پیامبر عفو عمومی داد: انتم الطلقاء هر کس در خانه خود باشد امن است حتی هر کس در خانه ابوسفیان باشد امن است ابوسفیان که سر کرده مشرکین بود پیامبر از او گذشت کرد صد تا شتر هم به او داد و هم عفو عمومی داد.حتی بالاتر از همه، وحشی قاتل سیدالشهدا حمزه که جنایت بزرگی کرد و جگر حمزه را در آورد تا هند بخورد همین وحشی وقتی اسلام آورد پیامبر او را کنار مسلمین نشاند خود همین هند جگر خوار و ابوسفیان که سرکرده مشرکین بودند وقتی که بر حسب ظاهر اسلام آوردند پیامبر قبول کرد و هیچ برخوردی با آنان نکرد.
برای ما امروز باید سیره نظری و عملی پیامبر الگو باشد اساس اسلام بر رحمت و گذشت است. شما ببینید پیامبر در ظرف 23 سال اسلام را عالمگیر کرد این بخاطر اخلاق حسنه، گذشت و رحمت بود که اسلام داشت.اگر کتابهای مستشرقین را بخوانیم می بینیم که آنها هم از کرامت انسان در سیره نبی می گویند یکی از آنها می نویسد اسلام هر جا وارد شد بر اثر رفتار حسنه ای که می کردند مردم آنجا بدون اجبار مسلمانان می شدند. وقتی برخورد مسلمانان را می دید که چقدر با رحمت و شفقت با آنها رفتار می شود مسلمان می شدند. در روایات داریم "کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم" با عملتان دعوت به اسلام کنید. دعوت به اسلام این است که وقتی می بینند من جز رحمت و شفقت و گذشت و مهربانی ندارم مردم می آیند گرایش به اسلام پیدا می کنند. همانطور که پیامبر این کار را کرد و من اطمینان دارم حضرت مهدی هم که ظهور کنند همین کار را می کنند و مردم همه مسلمان می شوند می آیند اسلام واقعی را بیان کنند با رؤسای مذاهب دیالوگ می کنند و به همه محبت می کنند. مردم همه جذب اسلام می شوند و اسلام دین جهانی می شود و حضرت حکومت جهانی تشکیل می دهد.
آیت الله بجنوردی: باید سیره نظری و عملی پیامبر بهترین الگو برای ما بشود این را نیز به صراحت بگویم امام خمینی رضوان الله علیه دنبال همان سیره اجدادی خودش بود واقعاً توانست این انقلاب اسلامی را به دنیا صادر کند البته تمام کفر جمع شدند بر علیه اسلام اقدام کردند اما اسلام همیشه پیروز است. امام اسلام را به همه جا صادر کرد صدا و ندای اسلام به همه جا رسید شما در همه جا می بینید بعد از انقلاب، مسلمان داریم اسرائیل در تمام عمرش یک دفعه حرف درست گفت آن هم زمانی بود که انقلاب شد. گفت در منطقه زلزله شد. اسرائیل راست می گوید انقلاب اسلامی ندای بزرگی به جهان داد که همه به طرف اسلام آمدند فهمیدند که اسلام نه نظام سوسیالیستی را قبول دارد و نه نظام سرمایه داری را، بلکه بر اساس عدالت اجتماعی عمل می کند. دین اسلام در پرتو عدالت اجتماعی و اخلاقی استوار است. تبلیغ نمی خواهد این دین همین که معرفی شود طرفدار پیدا می کند. جهان کفر جمع شده اند برای تخریب این دین و لکن حقیقت هیچوقت مخفی نمی ماند خورشید ممکن است چند روزی پشت ابر برود اما بالاخره ظاهر می شود اسلام خورشید است کفر و نفاق ممکن است چندروزی جلوی خورشید را بگیرد ولی چند صباحی طول نمی کشد که خورشید اسلام طلوع می کند.
امام در بند چهار می نویسد: هیچ کس حق ندارد کسی را بدون حکم قاضی که از روی موازین شرعیه باید باشد توقیف کند یا احضار نماید، هر چند مدت توقیف کم باشد. توقیف یا احضار به عنف جرم است و موجب تعزیر شرعی است. این سخن امام چگونه در عرصه عمومی تبیین می شود؟
آیت الله بجنوردی: اضافه بر فرمایش امام قانون اساسی هم این را می گوید ما هیچکس را نمی توانیم دستگیر کنیم. البته در جرم مشهود ضابط دادگستری می تواند دستگیر کند اما برای تنها 24 ساعت. بعد از 24 ساعت، باید تحویل مقامات قضایی شود. مقامات قضایی هم تنها کسی را می توانند نگه بدارند که جرمش مشخص شود اگر بخواهند کسی را دستگیر کنند باید جرمشان را ثابت کنند باید معلوم شود که وی جرمی مرتکب شده و بعد با دستور مقامات رسمی قوه قضائیه دستگیر شود. در آیین دادرسی همه این مسائل مطرح است نظام قضائی ما خیلی نظام نوینی است اگر اینها پیاده شود امروز بهترین نظام قضائی را ما داریم خیلی برای تدوین اینها زحمت کشیده شده است. اینها از مُر اسلام گرفته شده است. ما هیچوقت نمی توانیم بدون اجازه مقامات قضائی، کسی را خودسرانه دستگیر کنیم و کسی را آزار بدهیم و کسی را بدون حکم قضائی تعزیر بکنیم فلذا امام می فرمایند اگر کسی این کار را کرد بر خلاف قانون عمل کرده و باید تعزیر شود.
نیروی انتظامی یا ظابطین دادگستری در جرم مشهود می توانند دستگیر کنند آن هم برای 24 ساعت و بعد از آن باید تحویل مقامات قضائی بدهند در جرم غیر مشهود اگر کسی را بخواهند دستگیر کنند باید با حکم قضائی باشد.
جان و مال مردم در اسلام محترم است در اسلام مفهومی بنام مصادره نیست بلکه بحث استرداد مطرح است یعنی اگر معلوم شود که کسی مال حرام پیش خود دارد از بیت المال غارت کرده یا مال کسی را برده از وی استرداد می کنند این هم باید با حکم شرع باشد و قاضی باید این کار را بکند.
امام در این فرمان درباره شنود و تجسس در امورمردم و کلاً در حوزه خصوصی تاکیدات جدی دارد. در مورد این تأکیدات صحبت کنید.
آیت الله بجنوردی: ایشان خیلی به حوزه خصوصی افراد اهمیت می دادند و این هم حکم اسلام است. در قانون اساسی هم این معنا هست در برخی موارد می توان با حکم قضایی این شنود صورت پذیرد اما این تنها برای مسائل مهمی است که امنیت کشور را زیر سؤال ببرد.
در حقوق شهروندی بهترین نظام، نظام اسلام است این را از روی تعصب نمی گویم بهترین نظام در حقوق شهروندی در ابعاد مختلف اسلام است هیچ نظامی مثل اسلام نیست که تمام خرده ریزی ها و جزئیات را برای اشخاص رعایت می کند. بحق می توان گفت بهترین و نوین ترین حقوق شهروندی، حقوق اسلام است که امام خمینی هم در فرمان 8 ماده ای مرّ اسلام را بیان می کنند.
فاش ساختن اسرار مردم چه حکمی در آیین محمدی و در اندیشه امام دارد؟
آیت الله بجنوردی: حرام است معصیت کبیره است و هر معصیت کبیره در اسلام جرم محسوب می شود و کیفر دارد.
امام هم در فرمان هشت ماده ای و هم در پیام دیگری، فرامین جدّی در مورد گزینش دارد گزینش را از دیدگاه امام تبیین کنید.
آیت الله بجنوردی: در شورای عالی قضائی چند نفر را گذاشته بودیم تا کسانی که از نحوه و کیفیت گزینش شکایت دارند رسیدگی بکنند امام می فرماید ملاک وضع فعلی افراد است باید به ظاهر عمل کنیم. اگر دیدیم اصلاح شده است دیگر نباید درباره خصوصی او را سؤال کنیم اینکه نماز می خواند یا نه؟ به خودش مربوط است. وقتی خودش دارد می گوید می خواند و ظاهراً هم معتقد به اسلام است، ما باید او را مسلمان بدانیم امام خیلی به این مسأله اهمیت می داد این هم یکی از حقوق مهم شهروندی است.
در شرایط فعلی چگونه باید با فرمان هشت ماده ای امام رفتار کرد؟
آیت الله بجنوردی: پیامهای امام محدود به زمان و مکان خاصی نیست و وقتی که از مُر اسلام باشد باید به قوانین نظام اسلامی عمل کنیم .آنچه امام فرمود، اسلام است. نظام ما نظام اسلامی است قوانین ما همه بر اساس اسلام است و اسلام باید در همه حال اجرا شود.
منبع: حضور، ش 75 ، ص 275 .