روابط عمومی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره): محققان و دانشمندان علوم ارتباطات از مطبوعات به عنوان رکن چهارم دموکراسی یاد می‌کنند که می تواند رابطی میان مردم و حکومت باشد. از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون، مطبوعات با وجود فراز و فرودهایی که در برخی مقاطع داشته‌اند، جایگاه خود را همچنان به عنوان یکی از لوازم حکومت مردمسالاری حفظ کرده‌اند. اگر بپذیریم که مطبوعات و رسانه ها بعنوان رکن دموکراسی در یک جامعه باید اثر بخش و تاثیر گذار باشد، لاجرم جایگاه و منزلت آن نیز باید مورد تایید و تاکید باشد؛ منزلتی که جامعه مردمسالار بر آن ببالد و این رکنِ دموکراسی، زبان گویای میان مردم و حکومت باشد. آنچه که در بیان نقش و اهمیت رسانه ها باید مورد توجه واقع شود همانا رسالت مطبوعات و شان آن در بیان حقایق جامعه است. در نظام مبتنی بر دموکراسی بیان حقایق از سوی مطبوعات و رسانه ها مهمترین شاخصه محسوب شده و اهمیت آن را تعیین می کند. باید پذیرفت که علی رغم فراز و فرود های بسیار مطبوعات و رسانه در ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، آنها در شکل‌گیری و هدایت تحولات نقش مهمی داشتند. آنچه که در این یادداشت مورد توجه است کارکرد مطبوعات در انقلاب اسلامی در حوزه های مختلف است که از منظر امام خمینی مورد بررسی قرار می گیرد. با تحقیق و بازخوانی در آثار ایشان در باره مطبوعات چند موضوع اساسی را می توان برداشت و دسته بندی کرد: 1- مسئولیتها و رسالت مطبوعات ، رسانه ها و خبرگزاری ها؛ 2- حدود آزادی مطبوعات و رسانه ها؛ 3- سالم سازی؛ 4- و توصیه های امام به مطبوعات و رسانه هاست که با دقت، حساسیت و اهتمام همواره در کلام ایشان جاری بود.
برداشت اول:
امام در بیان مسوولیت و رسالت مطبوعات و رسانه ها بیان می دارد که: به طور کلی، در هر کشوری، مطبوعات آن کشور و تلویزیون و رادیوی آن کشور باید در مسیر آن ملت و در خدمت ملت باشد. مطبوعات باید ببینند که ملت چه میخواهد، مسیر ملت چیست، روشنگری در آن طریق داشته باشند و مردم را هدایت کنند.صحیفه امام ج 7،ص 535
وقتی در فضای رسانه ای صحبت از مسئولیت بزرگ قلم می شود کافی است به این جمله امام مراجعه کنیم که فرمود: امروز با قلم هایی که دست شماست، مسئولیت بزرگی دارید... قلم های شما یک قلمهایی است که چنانچه لغزش بکند، گاهی یک ملت را لغزش میدهد. رادیو تلویزیون یک دستگاهی است که چنانچه فاسد از کار در بیاید، یک ملت را فاسد میکند. صحیفه امام، ج14، ص 397
همانگونه که در مقدمه گفته شد نقش قلم ها در نجات مردم بواسطه ارتباطی که می توانند با مسوولین ایجاد کنند از جمله تاکیدات ایشان است که می فرماید: شما که اداره یک روزنامه کثیر الانتشار هست دستتان... مسئولیت بسیار خطیر دارید پیش مردم، پیش ملتهای دنیا و بزرگتر اینکه پیش خدا مسئولیت دارید...و اگر شما این قلمی که دستتان هست قلم ارشادی باشد، میتوانید که یک ملت را به راه راست هدایت کنید و میتوانید که مردم را از انحرافات نجات بدهید.صحیفه امام، ج14، ص 398
رسالت قلم مهمترین وجه آن است که مورد توجه جوامع مردمسالار است امام در این باره بیان می دارد که: ... اگر قلمها و بیانها و علم ها و تعلیم ها و آموزش ها برای خدا باشد، مغزها را الهی تربیت می‌کنند. و اگر بر خلاف این باشد، مغزها، مغزهای غرورمند، مغزهای طاغوتی از آن پیدا میشود. صحیفه امام ،ج13، ص451
و یا در بیان ارزس آن که قلم باید در خدمت انسانیت باشد می فرماید: ارزش قلم به غایتی است که برای او قلم زده میشود... خطر قلم بیشتر از مسلسل است. و خطر بیان بیشتر از توپ و تانک است. و خطر علم بیشتر از همه اینهاست.... لکن اگر به خدمت خلق باشد و به دستور انسان باشد و در خدمت انسان باشد ... تمام اینها ارزش پیدا میکند. مسلسل هم همچون قلم میشود، قلم هم همچون مسلسل. صحیفه امام،ج13،ص449
و مسئولیت قلم را نیز مثل اهمیت خونهایی می داند که در جبهه ها ریخته میشود: مِدادُ الْعُلَماءِ افْضَلُ مِنْ دِماءِ الشُّهَداء . صحیفه امام،ج16،ص327
نقش تربیتی مطبوعات نیز مورد توجه ایشان بوده و می فرماید: نقش مطبوعات در کشورها منعکس کردن آرمانهای ملت است. مطبوعات باید مثل معلمینی باشند که مملکت را و جوانان را تربیت می‌کنند، و آرمان ملت را منعکس می‌کنند. صحیفه امام،ج7، ص323
برداشت دوم؛
ایشان مطبوعات را مدرسه سیار خطاب کردند و در فرازی می فرماید: مطبوعات باید یک مدرسه سیار باشد تا مردم را از همه مسائل بخصوص مسائل روز آگاه نمایند، و به صورتی شایسته از انحرافات جلوگیری کنند، و اگر کسی انحرافی دید با آرامش در رفع آن بکوشد. بطور کلی مطبوعات باید یک بنگاه هدایت باشند، یعنی به صورتی که اگر دست مردم بیفتد مردم هدایت شوند. صحیفه امام، ج18، ص61
از منظر امام خمینی روزنامه و مجله باید جوان تربیت کنند: روزنامه و مجله باید مربی باشد برای آنهایی که روزنامه خوانند... مجله باید در خدمت کشور باشد. خدمت به کشور این است که تربیت کند؛ جوان تربیت کند، انسان درست کند؛ انسان برومند درست کند، انسان متفکر درست کند؛ تا برای مملکت مفید باشد. صحیفه امام، ج8، ص 497؛
حدود آزادی در مطبوعات که امروزه از اهمیت بالای برخوردار است در کلام امام اینگونه مطرح است که: ...به واسطه کلمه آزادی! باید حدود آزادی آن چیزی باشد که ملت میخواهد. نه اینکه بر خلاف ملت آدم آزاد است... امام،ج12، ص299
نقش تعلیمی مطبوعات همواره مورد تاکید شان بوده است: باید با اخبار مردم را تعلیم کرد و باید اخبار به صورتی باشد که مفید باشد، باید کاری شده باشد تا اخبار باشد. صحیفه امام، ج19، ص363
عدم تعلق روزنامه ها به طبقه اول را نیز می توان در کلام ایشان مشاهده کرد: ...روزنامه ها مال طبقه سوم است، مال طبقه اول نیست و این هم نیست که همه اش مال حکومت باشد و از چیزهای حکومتی بنویسید، این صحیح نیست. به نظر من روزنامه ها برای همه مردم است و همه مردم در آن حق دارند و میشود گفت که گاهی جای دیگران غصب میشود،- البته بدان معنای غصب نه! ولی نظیر آن- این عرض من است.صحیفه امام، ج19، ص363
امام اصلاح جامعه را در گرو اصلاح مطبوعات می داند و می فرماید: ...رسانه های گروهی اصلاح بشود، یک جامعه اصلاح میشود. اگر مطبوعات جوانها را نکشاند به طرف فحشا و ببرد طرف صراط مستقیم، مراکز فحشا هم برچیده میشود ج13،ص158
ایشان بر این باور بودند که قلم ها در محضر خداست لذا به بیان دیدگاه خویش می پردازند:من به همه اشخاصی که قلم در دستشان است، زبان گویا دارند، میخواهم سفارش کنم که متوجه باشند که قلم آنها، زبان آنها در حضور خداست، فردا مؤاخذه دارد، صحبت سر دولت و ریاست جمهوری و اینها نیست... مطرح نظام جمهوری اسلامی است، ما مکلفیم به حفظ او، همه نویسنده ها مکلف اند به حفظ نظام. صحیفه امام،ج20، ص127
برداشت سوم؛
سالم سازی فضای مطبوعات و رسانه ها و خبرگزاری ها و همچنین عدم وابستگی حزبی و جناحی از موارد مورد تاکید ایشان بود و در فرازی می فرمایند: همه مطبوعات آزادند مگر اینکه مقالات مضر به حال کشور باشد. صحیفه امام،ج5،ص416 ؛ مطبوعات باید همیشه در خدمت اسلام عزیز و مردم و کشور باشند و آزادی ها در حدود قوانین مقدس اسلام و قانون اساسی به بهترین وجه تأمین شود. صحیفه امام،ج12، ص283؛
تاکید و توصیه ایشان به مطبوعات این بود که بر خلاف مسیر ملت عمل نکنند: مطبوعات و کلیه [نشریاتی] که در یک کشوری هست به خدمت ملت باید باشد، برای یک ملتی باید آموزنده باشد، مسیر ملت را باید روشن کند؛ نه اینکه بر خلاف مسیر ملت عمل بکند...صحیفه امام، ج7، ص537؛ می فرمایند: در تاکیدات بسیاری به روزنامه ها می فرمودند که مراقب انحراف باشند و همچنین با مصلحت کشور همراه باشند: قلم آزاد است که مسائل را بنویسد؛ لکن نه اینکه توطئه بر ضد انقلاب بکند. صحیفه امام،ج7،ص320
برداشت چهارم؛
مهمترین توصیه ایشان بر وحدت آفرین بودن رسانه ها است و بر اصلاح جامعه در گِرو رفتار رسانه هاست تاکید داشت. امام می فرمود که از قلم های خود حراست کنید! رسانه ها مراقب شیطان داخلی خود باشند حتی در باره پرهیز از اختلاف تاکید داشت که با هم جنگ نکنید! از منظر نگاه ایشان مراقبت دائم رسانه ها از خود ضروری است و هیچ رسانه ای در توطئه آزاد نیست. رسانه هاجوسازی نکنند. توصیه هایی مانند رسانه ها انتقاد سالم، روزنامه ها و مطبوعات با هم با برادری رفتار کنند، مشکلات را در درون خود حل کنید!
امام در باره خبرگزاری ها، اهداف و مسولیت های آنان نیز مطالب ارزشمند دارند. در این باره می فرماید: آنچه در خبرگزاریها مهم است کیفیت آن است؛ زیرا هر کدام که به راستی و راستگویی نزدیکتر باشند، شوق انسان را به گوش دادن بیشتر می‌کنند.... صحیفه امام، ج17،ص13
ایشان تاکید می کنند که: خبرگزاری ها وقایع را آنگونه که هست منعکس کنند و خبرگزاری ها امین مردم و جامعه باشند: خبرگزاری باید خبرگزاری باشد که مطالب همان طور که هست گفته بشود. نمی خواهند که طرفداری از یک طرف بکنند؛ یک چیزی را کوچک بکند؛ یک چیزی را بزرگ بکند. این طور چیزها نباید باشد.... صحیفه امام، ج10،ص131؛ در فرازی دیگر می فرمایند: خبرگزاری ها باید امین باشند در خبرگزاری. و اگر توطئه گری در خبرگزاری تان هست، باید تصفیه بشود. چاره نیست جز اینکه تصفیه بشود. وقتی تصفیه شد، ان شاء اللَّه چیزها هم درست میشود . صحیفه امام،ج10،ص131
تدوین: داود رضایی چراتی