تفاوت ادبیات متعهد قبل و بعد از انقلاب در این است که پیش از انقلاب تعهد بیشتر در مسائل سیاسی و اجتماعی تعریف می شده ولی در ادبیات متعهد پس از انقلاب مسائلی که در مورد انقلاب است، به ویژه مسائل دینی که در انقلاب وجود داشته وارد دنیای داستان و ادبیات می شود.
نویسنده کتاب ادبیات داستانی در ایران با اشاره به تولید آثار ادبی سفارشی در زمینه دفاع مقدس، گفت: انقلاب غیر از تغییری که در حوزه های سیاسی و اجتماعی ایجاد می کند، در حوزه های فکری و فرهنگی هم اسباب تغییراتی را فراهم می کند و ارزش های سیاسی و اجتماعی جامعه انقلابی در حوزه ادبیات هم منعکس می شود.
به گزارش روابط عمومی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، مهدی سعیدی در نشستی که با عنوان بررسی تأثیر جنگ ایران و عراق در ادبیات داستانی انقلاب اسلامی در پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی برگزار شد، گفت: تولید آثار سفارشی در زمینه دفاع مقدس باعث شده که ما با تعدد نتایج پژوهشی مواجه باشیم. یعنی هر گروهی بر پایه منافع گروه خود نتایج خاصی را ارائه می کند. به همین دلیل در زمینه ادبیات هم با تعدد واژگان مثل ادبیات جنگ، ادبیات دفاع مقدس، ادبیات مقاومت، ادبیات پایداری و بعضی اصطلاحات دیگر رو به رو هستیم که انتخاب این اصطلاحات هم مبناهای متفاوتی دارد. یعنی گاهی مبنای انتخاب واژه علمی و گاهی سیاسی است. اما «ادبیات جنگ» یک واژه پذیرفته شده در سطح جهانی است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه چهار رویکرد ارزش محور، جامعه محور، انقلاب محور و انسان محور در ادبیات جنگ ایران دیده می شود، تصریح کرد: بیشترین آثار بعد از جنگ با رویکرد ارزش محور نوشته شده است. یعنی انقلاب غیر از تغییری که در حوزه های سیاسی و اجتماعی ایجاد می کند، در حوزه های فکری و فرهنگی هم اسباب تغییراتی را فراهم می کند و ارزش های سیاسی و اجتماعی جامعه انقلابی در حوزه ادبیات هم منعکس می شود و عموم نویسندگانی که در حوزه ادبیات انقلاب شروع به کار کرده بودند بعد از آغاز جنگ تحمیلی داستان ها و رمان هایی را در حوزه ادبیات جنگ پدید می آورند.
وی افزود: این ادبیات ریشه در قبل از انقلاب دارد. ما پیش از انقلاب با حیطه ای در شعر و داستان مواجه بوده ایم که ادبیات متعهد نام داشته و نویسندگان و شعرایی ذیل عنوان ادبیات متعهد شعر و داستان می نوشتند. ولی تفاوت ادبیات متعهد قبل و بعد از انقلاب در این است که پیش از انقلاب تعهد بیشتر در مسائل سیاسی و اجتماعی تعریف می شده ولی در ادبیات متعهد پس از انقلاب مسائلی که در مورد انقلاب است، به ویژه مسائل دینی که در انقلاب وجود داشته وارد دنیای داستان و ادبیات می شود.
سعیدی ادامه داد: یعنی در این دوره نویسندگان و شعرای ما تحت تأثیر اندیشه های امام خمینی(س) و روشنفکران دینی و انقلابی داستان پدید می آورند و نقش دکتر شریعتی، جلال آل احمد و نویسندگانی که در حوزه های نزدیک به مسائل دینی کار می کردند را در این قصه ها و داستان های ارزش محور خیلی زیاد می بینیم. نکته دیگر این است که آنها عموما از سمت و سوی یک سری نهادهای عموما دولتی حمایت می شدند. ما بعد از انقلاب با نهادها و مؤسسه هایی مواجه هستیم که در حوزه ادبیات هم شروع به کار می کنند.
نویسنده کتاب ادبیات داستانی در ایران جنگ اظهار داشت: نکته بعدی پیوند جریان ارزش محور با ادبیات دینی است. یعنی ما در داستان های جنگ این جریان با روایت هایی مواجه هستیم که میان واقعه عاشورا و قصه جنگ تحمیلی روابط بینامتنی برقرار می کنند. ما قصه ها، داستان ها و رمان های فراوانی را می توانیم نام ببریم که در همه آنها داستان عاشورا و پیوند قیام امام حسین(ع) با ادبیات جنگ به چشم می خورد. این پیوندها ممکن است در انتخاب نام شخصیت ها باشد. مثلا با شخصیت هایی مواجه هستیم که اسمش حسین و برادرش عباس و خواهرش زینب است. همچنین توصیفی که از جبهه می شود مشابه رویارویی لشکر امام حسین(ع) با لشکر یزید است.
وی با بیان اینکه رویکرد دوم در کنار تبلیغ ارزش ها، باورها و آرمان ها، در نوشتن رمان به مسائل داستانی و هنری هم توجه می کنند، افزود: در کنار صدای خاصی که از ارزشی ها می شنویم، این بار با بعضی واقعیت هایی که در جامعه آن روز وجود داشته هم مواجه هستیم. اینها به یک سری مسائل توجه می کنند که در جریان قبل خیلی به آن توجه نمی شده و اینکه جنگ چه تأثیری بر خانواده ها و مردم شهرها و روستاها گذاشته است. شاخص ترین کاری که در این زمینه نوشته شده «زمین سوخته» احمد محمود است. بی تردید یکی از شاخص ترین اسناد اجتماعی ما در مورد آن روزهای اهواز همین رمان است. کار دیگری که در همین زمینه نوشته شده «باغ بلور» مخملباف است.
سعیدی رویکرد سوم را انتقاد محور دانست و اظهار داشت: ما در همان دهه شصت با داستان هایی مواجه هستیم که پیرامون مسائل سیاسی جنگ نوشته شده اند. یعنی چرا جنگ به وجود آمد؟ چرا جنگ پس از سال 61 ادامه پیدا کرد؟ در رمان ها و داستان های اندکی با این مسائل مواجه هستیم. این داستان ها را نویسندگان طیف روشنفکران نوشته اند و به دلایلی خیلی نتوانستند بال و پر پیدا کنند؛ هم جامعه آن زمان خیلی خریدار این مسائل نبوده و هم خود جنگ در جریان بوده و این کارها اجازه نشر پیدا نمی کرده است. ولی ما کارهایی را داریم که دیده شدند. این به همان دهه شصت محدود است و بعدها خیلی با قصه نویسی به این شکل مواجه نیستیم.
وی افزود: رویکرد بعدی که از اواسط دهه هفتاد پر و بال پیدا می کند و داستان های زیادی در این حوزه نوشته می شود، داستان هایی هستند که من ذیل عنوان داستان های انسان محور از آنها یاد کرده ام. یعنی حوزه اینها عموما انسان در جنگ و انسان برآمده از جنگ است و اینکه جنگ چه تأثیری بر آدم ها گذاشته است. بعد از جنگ جهانی دوم در ادبیات جنگ دنیا هم همین مسائل مطرح است. یعنی در زمان جنگ ادبیات دفاع خیلی مطرح است ولی بعد از اینکه جنگ تمام می شود با سیل داستان ها و قصه هایی مواجه هستیم که در زمان جنگ مجال طرح نداشتند.