احکام اسلام، رساندن ما به اهداف دین است و به عبارت دیگر اهداف دین جزو اصول و فقه رساندن ما به آن است. در قرآن می فرماید: یُریدونَ الله بِکُم الیسر و لا یُریدُ بِکُمُ العُسْر(بقره/185) یعنی خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته.
بنابراین، رحم، مهربانی و عدالت اصل "یسر" است و نباید آسیب ببیند.
در شریعت لازم است به نحوه تصویر خداوند، صفات و افعال او و رابطه اش با مردم از یک سو و تبیین علت نیاز مردم به شریعت توجه نمود. یعنی نباید ترسیمی که از خداوند ترسیم می کنیم، خداوندی خود کامه و بی اخلاق باشد که دغدغه حفظ مصالح مردم را ندارد زیرا خداوند حکیمی است که فعل بیهوده انجام نمی دهد و در همه افعالش غایتی عقلانی هست و در نزول شریعت هم اخلاق را مد نظر دارد و هم مصالح حقیقیه و نفس الامریه را. با چنین نگرشی فلسفه در ساخته شدن فقه تاثیری سرنوشت ساز دارد زیرا فلسفه علمی از خداوند و افعال و صفات او و نحوه رابطه او با مردم فلسفه می باشد.
امام خمینی (س) التفات به مباحث فلسفی و رعایت تبعات آن را در فقه دارند. و می توان گفت ریشه بسیاری از نو آوری های فقهی امام، نظریات ایشان در فلسفه است. ایشان همان گونه که در فقه صاحب نظر هستند در فلسفه نیز متضلع و آگاهند. و به دلیل توجه به نقش مفروضات فلسفی در اجتهاد، فقه ایشان با فلسفه شان متناسب و متلائم است و می توان گفت این تناسب از علل نوآوری های فقهی امام خمینی است. بنابراین، با این نگرش برای به دست آوردن فقهی پویا علاوه بر توجه به ادله و قراین فقهی، توجه به مباحث هستی شناسانه، معرفت شناسانه و انسان شناسانه ضروری است.
عدالت و مصلحت از ملاک های شریعت هستند، عدل ملاک پیشین شریعت و تامین مصلحت عامه ملاک پسین آن است. به بیان دیگر می دانیم که خداوند در مقام ثبوت شریعت در لوح محفوظ همواره همه احکام اش عقلانی و اخلاقی است. پس لازم است احکام با عدالت و اخلاق سازگار باشد. یعنی همان گونه که ما در عقل نظری بدیهیاتی داریم مانند محال بودن اجتماع یا ارتفاع نقیضین، در عقل عملی هم بدیهیاتی داریم مانند لزوم اقامه عدل و اجتناب از ظلم.
هدف دین این است که ظلم اتفاق نیفتد پس در تعارض اهداف دین و ظواهر احکام آن، اهداف دین مقدم است و برای رسیدن به اهداف دین نباید ظلم در میان جامعه باشد. بلکه عدالت ملاک پیشین احکام شرعی است. اما مصلحت نیز ملاک پسین این احکام است. چون شارع از یک سو از جانب خداوند متعال است که طبق مبانی کلامی –فلسفی امام خمینی همواره در مقام جعل احکام، اخلاق – و در راس فضایل اخلاقی، عدالت به عنوان اساسی ترین ارزش - را پاس می دارد. و از سوی دیگر از آنجا که شرع برای ترسیم نحوه زیستن مردمان است، واز آنجا که همه افعال خداوند به عنوان حکیم همواره غایتی خرد پذیر دارد، این احکام برای تامین مصالح مردم آمده است.
امام (س) در فرایند استنباط احکام اسلامی به این ملاک ها توجه داشته اند و تحقق عدالت و نفی ظلم را به عنوان یکی از مصادیق دلیلی عقل در اجتهادشان ملحوظ داشته اند.
عدالت مصادیق متنوعی دارد و تعیین این مصادیق کار عقل است. از آنجا که حسن و قبح عقلی و ذاتی هستند و نه شرعی و نقلی، مصادیق عقلی عدالت صرفا محدود در آن هایی نیست که در کتاب وسنت اشاره شده است، بلکه در هر زمانه ای عقل می تواند مصادیق تازه ای از عدالت کشف کند که این مصادیق به تبع عدالت مرضی شارع باشد. به این ترتیب اجتهاد ما هم اخلاقی خواهد بود، هم عقلانی و هم ناظر به تامین مصالح حقیقیه. ظرفیت های بی بدیل این مکانیسم در اجتهاد پویا تعریف می شود.
امام خمینی (س) می فرمایند:
«اسلام برای تاسیس حکومت عدل آمده است و تمامی قوانین مدنی و جزایی اسلام بر اساس عدالت و سهولت است».(ر. ک. البیع، جلد 2، ص460)
بنا براین عدالت که در مقام انزال شریعت، مقدم بر همه احکام است و به اصطلاح در سلسله طولی احکام است، باید در فرایند اجتهاد هم مقدم بر سایر امور و اصل راهنمای ما باشد.
این میراث، عقلانی و اخلاقی بودن فهم ما از شریعت است.
برگرفته از: عدالت ملاک احکام اسلامی از نظر امام خمینی 1
عدالت ملاک احکام اسلامی از نظر امام خمینی 2