مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
انما خرجت لطلب الاصلاح فی امّة جدی و ارید أن آمُرَ بالمعروف و أنهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدّی و ابی علی بن ابی طالب.
بعثت پیغمبران و دعوت اولیای خدا و شهادت مردان حق... مقدمۀ گسترش توحید و تحصیل معرفت صحیح از خدا و عالم است، تمامی تعالیم انبیا و تهذیبها برای نجات بشر از تاریکیها و ورود انسان به نور است؛ و نور جز حق تعالی نیست.
تربیت انسانهای موحّد و عارفان بحق، جز در جامعه ای که بر پایۀ عدالت و تقوا بنیان گذاشته شده باشد، حاصل نمی گردد. اسلام به تمامی آنچه در ایجاد و استمرار و اصلاح جامعۀ اسلامی و انسان مسلمان دخالت دارد، توجّه کرده است. واگذاری مردم به خود و برخورد نکردن در برابر کژیها و عدم تلاش برای تحقق راستیها، به معنای نابودی جامعۀ اسلامی است. تذکّر و تنبّه و توجّۀ همگانی و مسئولیت عمومی است که جامعه را اصلاح می کند، و از خطرها و گزندها محفوظ می دارد. بر پایۀ این حقیقت روشن است که «امر به معروف» و «نهی از منکر» در اسلام به عنوان یک تکلیف عمومی و نظارت همگانی واجب گشته است؛ این وجوب بر پایۀ ولایت زن و مرد مسلمان به یکدیگر قرار
[[page ا]]داده شده است.
ولایت، نزدیکترین رابطۀ بین انسانهاست که بر دلسوزی و مسئولیت و وظیفه، تکیه دارد؛ ولیّ موظّف است که به امور «مولّی علیه» خود توجّه بکند و به رفع نیازها و اصلاح کار او بپردازد و زمینۀ رشد و پیشرفت شخص را فراهم سازد. مسلمانان به حکم آیۀ قرآن در جامعۀ اسلامی نسبت به یکدیگر از چنین نقش و وظیفه ای برخوردار هستند.
امر به معروف و نهی از منکر، موجب برپایی واجبات، بقای دین، گرفتن حق ستمدیده از ستمگر می شود. امر به معروف و نهی از منکر حقایق را روشن می سازد و بدعتها را از بین می برد و بدعتگذاران را رسوا می کند؛ و مانعی برای تحریف حقایق و دین می گردد.
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، به خلاف آنچه در اذهان جا گرفته و در برخی کتابها آمده است، فقط شامل موارد کوچک و محدود و منحصر به پندها و تذکّرات خصوصی و فردی نمی شود؛ بلکه گستره ای دارد که قیام امام حسین ـ علیه السلام ـ و شهادت و اسارت خاندان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ را برای برپایی حکومت حق و رسوایی ستمگران و غاصبان حکومت الهی در برمی گیرد.
«امر به معروف و نهی از منکر شرعاً و عقلاً از مهمترین واجبات است، و اساسی است از اساسهایی که دین اسلام بر آن نهاده شده است، این دو موضوع از برترین عبادات و کاملترین طاعات، و دری از درهای جهاد، و دعوت به سوی حق، و راهی برای هدایت خلق و مقاومت در برابر گمراهی و باطل است».
مبحث امر به معروف و نهی از منکر در منابع و علوم اسلامی
کتاب و سنّت، دو منبع اصلی اسلام، در بردارندۀ بیشترین سفارشها و تأکیدها دربارۀ این دو واجب می باشد. سیزده آیه در قرآن مجید به صراحت به آن اشاره دارد. در سنّت گفتاری و رفتاریِ پیغمبر (ص) و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ امر به معروف و نهی از منکر
[[page ب]]درخشش و روشنی بسزایی دارد؛ و در دعاها و زیارتهای رسیده از خاندان پیغمبر (ص) به آن توجّه شده است.
تفسیر و حدیث
در تفسیر ذیل آیات امر به معروف و نهی از منکر، این بحث به تناسب تفاسیر آمده است و در کتابهای حدیث، روایات آن در ابواب مختلف و پراکنده دیده می شود.
گروهی از محدّثین نظر به اهمیت آن، کتاب خاصّ یا باب ویژه ای را در مجموعۀ حدیثی خود به آن اختصاص داده اند، مانند:
کلینی، محمد بن یعقوب (متوفّی، 329 ه . ق.)؛ در فروع کافی؛ ج 5؛ «ابواب مختلف الامر بالمعروف والنهی عن المنکر».
طوسی، محمد بن حسن (متوفّی، 460 ه . ق.)؛ در تهذیب؛ ج 6؛ «باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر».
حرّ عاملی، شیخ محمدحسن (متوفّی، 1104 ه . ق.)؛ در وسائل الشیعة؛ ج 11؛ «کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر».
مجلسی، علامه محمد باقر (متوفّی 1111 ه . ق.) در بحار الانوار؛ ج 100؛ «کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر».
در مجامع حدیث اهل سنّت، کمتر باب مشخّصی به این موضوع اختصاص داده شده است، در صحاح ستّه و مستدرک حاکم بابی تحت این عنوان وجود ندارد؛ ولی در کتاب کنز العمّال علی المتقی الهندی؛ جلد 3، «باب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر»، وجود دارد.
علم کلام
مبحث «امر به معروف و نهی از منکر» در کتابهای کلام و ملل و نحل نیز راه یافته است.
[[page ج]]علمای علم کلام، پس از پذیرش اتفاق در اصل وجوب، در کیفیت وجوب (سمعی یا عقلی) و شرایط آن بحث کرده اند. از جمله قاضی عبدالجبار همدانی اسدآبادی (متوفّی 415 ه .ق.) در الاصول الخمسة، به عنوان اصل پنجم آن را مطرح می کند، و ابن حزم ظاهری اندلسی (متوفّی 456 ه .ق.) در المفصل فی الملل و الاهواء و النحل در ذیل عنوان «الامر بالمعروف و النهی عن المنکر»، و خواجه نصیر محمد بن حسن طوسی (متوفّی 672 ه .ق.) در تجرید الاعتقاد، در پایان مقصد ششم به عنوان مسأله شانزدهم بحث آن را مطرح می سازد؛ و همچنین در کتابهای مواقف، شرح مقاصد، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، این بحث آمده است.
اخلاق و عرفان
امر به معروف و نهی از منکر، در کتابهای اخلاق و عرفان عملی نیز مورد توجّه واقع شده است، از جمله امام محمد غزالی (متوفی 505 ه .ق.) در احیاء علوم الدین، ملا محمد محسن فیض کاشانی (متوفی 1091 ه .ق.) در محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قاضی سعید قمی (متوفی 1103 ه .ق.) در شرح توحید صدوق، ملامحمد مهدی نراقی (1209 ه .ق.) و ملا احمد نراقی (متوفّی 1244 ه .ق.) در جامع السعادات و معراج السعادة.
امام محمد غزالی، امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان کتاب نهم از بخش عادات مطرح می کند، و مباحث خود را در چهار باب می آورد: باب اوّل، وجوب امر و نهی و اهمیت و آثار آن؛ باب دوّم، ارکان و شرایط آن دو، و در آن به تفصیل در مورد حسبه و شرایط محتسب و وظایف آن بحث می کند؛ باب سوّم، منکرات مختلف را در مساجد، خیابانها و... مورد بحث قرار می دهد؛ باب چهارم، در امر امراء و حاکمان به معروف و نهی از منکر.
مباحث دیگر کتابهای اخلاقی بیشتر همانند احیاء العلوم با تفاوتها و تهذیب و تلخیص می باشد.
[[page د]]علم فقه
علم فقه، مهمترین جایگاه بحث امر به معروف و نهی از منکر بوده است، و فقهای مذهب اهل البیت ـ علیهم السلام ـ از گذشته، آن را یکی از مباحث فقهی برشمرده و درباره آن بحث کرده اند.
در بررسی مهمترین آثار فقهی شیعه از قرن چهاردهم تا پانزدهم، نکاتی وجود دارد که در زیر به پاره ای از آنها به طور فشرده اشاره می کنیم:
در تعدادی از کتابهای جامع فقهی، مبحث امر به معروف و نهی از منکر مطرح نشده است، مانند مقنع صدوق (ره)؛ مبسوط شیخ طوسی؛ انتصار و ناصریات سید مرتضی(ره)؛ الغنیة ابن زهرۀ حلبی؛ الحدائق الناضرة فی فقه العترة الطاهرة شیخ یوسف بحرانی (ره).
در بیشتر کتابهای فقهی مبحث فوق به عنوان بابی از کتاب الجهاد آمده است، مانند الکافی فی الفقه، النهایة، المختصر النافع، قواعد الاحکام.
برخی بحث فوق را به عنوان کتاب مستقلّی تحت عنوان امر به معروف و نهی از منکر مثل المهذّب، کفایة الاحکام، جامع الشتات، یا کتاب الحسبة مثل: الدرس آورده اند.
در برخی از کتابها مانند المراسم در ابواب کتاب الحدود آمده و در فقه الرضا و برخی کتابهای دیگر به عنوان بابی از مباحث فقهی به آن پرداخته شده است.
مطالب و حجم مباحث مطرح شده در تمام کتابها یکسان نیست، برخی فقط به ذکر روایتی و یا اشاره ای اکتفا کرده اند، مانند فقه الرضا، الوسیلة و برخی با تفصیل بیشتر از آن بحث کرده اند، مانند الکافی فی الفقه، شرایع الاسلام.
مباحث عمدۀ مطرح شده در کتابهای فقهی چنین است: اهمیّت امر به معروف و نهی از منکر با نقل روایات؛ تعریف معروف و منکر و اقسام آن؛ بحث کیفیت وجوب عقلی یا سمعی، عینی یا کفایی؛ اقسام امر و نهی واجب و مستحب و واجب و جایز؛ بحث شرایط وجوب امر و نهی؛ مراتب سه گانۀ امر و نهی؛ بحث اجرای حدود در زمان غیبت، قضاوت فقها و رجوع به قاضیان جور.
بیشتر فقها شرایط امر و نهی را چهار تا دانسته اند: علم، احتمال تأثیر، اصرار بر
[[page ه]]عمل، عدم مفسده. برخی شرط «منجزیّت معروف و منکر در حق فاعل» را بر آن افزوده اند. و عدّه ای تمکّن را پنجمین شرط دانسته اند. و مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء شرایط را به چهارده تا می رساند، هر چند بسیاری از آنها قابل برگشت به چهار شرط اصلی و از فروع آن به حساب می آید.
در بحث مراتب سه گانۀ قلب، زبان و دست نیز نکاتی قابل اشاره است که فقها به آن پرداخته اند، مانند بحث یکی بودن مرتبۀ قلب و زبان، یا خارج بودن مرتبۀ قلبی از مراتب امر و نهی، یا مرتبۀ اوّل را مرتبۀ غیر زبانی شمرده اند؛ نیاز اجازۀ امام و نایب امام در موارد منجر به قتل و جرح و مانند آن.
در کتابهای احکام القرآن نیز بحث «امر به معروف و نهی از منکر» آورده شده است، راوندی در فقه القرآن به عنوان بابی از جهاد آن را ذکر می کند؛ و مقدّس اردبیلی در زبدة البیان کتاب ویژه ای را به آن اختصاص می دهد.
در بیشتر رساله های عملیۀ فارسی و عربی که در چند سدۀ اخیر نگاشته شده است، مانند عروة الوثقی، وسیلة النجاة، توضیح المسائل اثری از بحث امر به معروف و نهی از منکر نیست.
مبحث امر به معروف و نهی از منکر از فروع لازم برخوردار نیست، فقط در زمانهای اخیر به برکت نهضت امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی، فروع متعدد طرح شده است. بیشترین فروع را در تحریر الوسیله و مهذّب الاحکام فی مسائل الحلال و الحرام می توان مشاهده کرد.
[[page و]] در سالهای اخیر آثار متعددی درباره امر به معروف و نهی از منکر نگاشته شده است که در آنها تحت تأثیر امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی به مباحث مورد نیاز امروز توجّه گردیده است که ارائه فهرست آنها، فهرست دیگری را لازم دارد.
در آثار مهمّ فقهی مذاهب اهل سنّت، مانند الامّ، محمد بن ادریس شافعی؛ المبسوط، سرخسی؛ المغنی و شرحه، بابی درباره امر به معروف و نهی از منکر دیده نمی شود؛ ولی علمای اهل سنّت در کتابهای الاحکام السلطانیة درباره این بحث به عنوان «حسبه» بحث کرده اند که در حقیقت شکل اداری و تشکیلاتی اصل «امر به معروف و نهی از منکر» در حکومت اسلامی می باشد.
ماوردی، حسبه را چنین تعریف می کند: «حسبه، امر به معروف است، زمانی که ترک آن آشکار شود و نهی از منکر است، وقتی که عمل به آن آشکار انجام پذیرد.» وی می نویسد: این کار بر محتسب به حکم ولایت و بر دیگران به عنوان واجب کفایی لازم است.
ماوردی در اثر خود به بحث محتسب، و شرایط والی حسبه، و اقسام معروف و منکر می پردازد و دامنۀ معروفها و منکرها را در بسیاری از شئون فردی و اجتماعی گسترش داده و آن را شامل بسیاری از امور سیاسی و اجتماعی می گرداند. ابی یعلی محمد بن حسین الفرّاء حنبلی (متوفّی، 458 ه .ق.) نیز مباحثی را همانند ماوردی در
[[page ز]]الاحکام السلطانیة خود می آورد.
امام خمینی (س) و امر به معروف و نهی از منکر
حضرت امام خمینی (س) که بحق باید ایشان را احیاگر این دو واجب الهی در سدۀ معاصر دانست، در عمل و قول به احیای آن همّت گماشتند. دستنویس سال 1363 ه .ق. و کتاب کشف اسرار ایشان در سال 1323 شمسی نمونه های بارزی از عمل ایشان به این واجب الهی در سالهای دور محسوب می شود؛ و حرکت عظیم انقلاب اسلامی نیز مصداق روشنی از اقدام ایشان به این فریضۀ الهی می باشد.
امام با نگرش وسیعی که به این موضوع داشته اند و آن را فراتر از چند پند و تذکّر خصوصی و در موارد محدود و جزئی می دانسته اند، در آثار فقهی خود و در تمامی دستورات و فرامین انقلاب، و سپس در جمهوری اسلامی به احکام و لوازم امر و نهی ملتزم، و موارد ضروری را به مردم و سردمداران گوشزد می کرده اند. بنابراین، علاوه بر آنچه از ایشان به عنوان خاصّ در این موضوع نگاشته شده است، می توان دیدگاهها و نظرهای ایشان را از سخنان و پیامها و کارهای ایشان استخراج کرد. اثر حاضر با این نگرش به جمع آوری مطالب پرداخته و از این راه توانسته است نکات بسیاری را که در آثار فقهی فقیهان، و حتّی حضرت امام به آن اشاره نشده است، در منظر دید محققان و علاقه مندان قرار دهد.
مباحث امر به معروف و ملحقات آن و فتاوای ایشان را در آثار فقهی امام می توان از رسالۀ فی التقیة، المکاسب المحرمة در بحث «حکم المبیع اذا بیع ممن یصرفه فی الحرام» و تحریر الوسیلة و استفتائات به دست آورد.
بی شک مهمترین اثر ایشان در امر به معروف و نهی از منکر، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، تحریر الوسیله است که در سال 1384 ه .ق. به نگارش در آمده است. حضرت امام در نگارش تحریر الوسیله که بازنویسی کتاب وسیلة النجاة، سید ابوالحسن
[[page ح]]اصفهانی (ره)، (متوفّی 1365 ه .ق.). می باشد، کتاب امر به معروف و نهی از منکر را بر آن افزوده اند و در متن سید (ره) مانند دیگر رساله های عملیه اخیر، این بحث وجود ندارد و در تعلیقات دیگران بر وسیله مانند تعلیقه آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی (ره) نیز اثری از این مبحث دیده نمی شود.
امام در این اثر، همان نظم و ترتیب رایج در کتابهای فقهی مانند شرایع الاحکام را برگزیده اند؛ ولی افزایشهای فراوانی در فروع دارند که تا زمان تألیف این اثر بی سابقه است.
در اینجا توجّه خوانندگان را به اشاره ای گذرا به مباحث تحریر و برخی دیدگاههای فقهی ایشان، جلب می نماییم:
امر و نهی را به واجب عقلی و شرعی و عینی و کفایی تقسیم می نمایند، و اصل وجوب امر و نهی را عقلی می دانند؛ و به کفایی بودن آن حکم می کنند.
امر و نهی را مولوی می دانند؛ ولی به توصّلی بودن قائل می شوند و قصد قربت را در آن شرط نمی دانند.
از فرعهای مهمّی که در اینجا مطرح می کنند: لزوم اجتماع افراد برای برپایی معروف و یا از بین بردن منکر است.
علم را از شرایط وجوب نه واجب می شمرند؛ ولی یادگیری احکام و شرایط امر و نهی را واجب می دانند.
ایشان با اینکه شرط تأثیر را می پذیرند، ولی علم به عدم تأثیر را ساقط تکلیف می دانند؛ و حتّی ظنّ به عدم تأثیر را موجب سقوط تکلیف نمی شناسند.
با طرح فروع مختلف، دامنۀ تأثیر را گسترش می دهند و صرفاً آن را منحصر به تأثیر آنی و شخص مخاطب نمی دانند؛ بلکه تأثیر در آینده، تأثیر در دیگران، روشن شدن حقایق، رفع اتهام سازشکاری از علما و... را از موارد تأثیر می شمرند.
در موارد زیان و ضرر فقط به زیانهای شخص آمِر و ناهی توجّه نمی کنند؛ بلکه زیانهای ترک آن بر اسلام و مسلمانان را مورد عنایت قرار می دهند و در موارد مهمّ مثل
[[page ط]]حفظ اسلام و احکام اسلامی تحمّل ضرر تا جان دادن را جایز، بلکه واجب می دانند.
ایشان در فروع به وظایف علما و بزرگان در مقابلۀ با بدعتها، تأیید ستمگران، هتک دین و علما و ... توجّه می کنند.
امام بر عدم جواز و همکاری با ستمگران (جز در موارد خاصّ) فتوا می دهند، و هرگونه رابطه با بیگانگان را که موجب سلطۀ غیر مسلمانان بر مسلمانان در امور فرهنگی و سیاسی و اقتصادی بشود، حرام می دانند و نفی می کنند.
امام با اینکه اذن فقیه را در موارد ضَرب و جرح و قتل واجب می دانند؛ ولی آن را در موارد مهمّ و فوری ساقط می کنند.
ایشان در مبحث امر به معروف، به پذیرفتن مسئولیتهای سیاسی از حاکمان ستمگر، ولایت فقها در زمان غیبت، تولّی امور قضا و حدود و دیات در حکومتهای طاغوتی و عدم جواز رجوع به حاکمان و قاضیان جور، اشاره دارند.
امام، تقیه را در موارد مهم حرام می شمرند.
و ...
ویژگیهای این مجموعه
1. این مجموعه که در گروه معارف اسلامی حوزۀ معاونت پژوهشی مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) استخراج و تنظیم شده است، مشتمل بر سه بخش است:
بخش اوّل، «کلیات» که دارای چهار فصل است: اهمیت و آثار، وجوب امر به معروف و نهی از منکر، معروفها، منکرها.
در فصل معروفها و منکرها سعی شده است مواردی را که امام در زمان حاضر و در جامعۀ ما معروف و یا منکر می شناسند، به خوانندگان معرّفی شود.
بخش دوّم، شرایط چهارگانه: علم، احتمال تأثیر، اصرار بر گناه، عدم وجود مفسده می باشد.
بخش سوّم، مراتب سه گانه: مرتبۀ غیر زبانی، مرتبۀ امر و نهی زبانی، مرتبۀ اقدام و انکار عملی به علاوۀ رعایت مراتب در امر و نهی بحث شده است.
2. فهرست تفصیلی، فهرست مآخذ کلام امام و فهرست منابع متن و پاورقیها در پایان
[[page ی]]این مجموعه آورده شده که راهنمای مناسبی برای دسترسی به مطالب و مآخذ مورد نیاز محققان است.
3. در تنظیم این مجموعه کوشیده ایم، عبارتها را با توجه به پیام صریح و اصلی آنها در ذیل نزدیکترین عنوان انتخابی بیاوریم و حتی الامکان از تکرار آنها در دیگر عنوانها خودداری کنیم. بنابراین، برای دریافت کلیه دیدگاههای امام درباره یک موضوع نمی توان به موارد ذکر شده ذیل همان عنوان اکتفا کرد، و مراجعه به دیگر عنوانهای مجموعه اجتناب ناپذیر است.
4. برای هر یک از قطعات منتخب، عنوانی را برگزیده ایم که عین عبارت حضرت امام نیست، در عین حال، سعی شده است از مطالب داخل هر قطعه برداشت شود. بنابراین، می توان این جمله های انتخابی را به حضرت امام نسبت داد و لازم است محققان در نقل مطالب آن دقت لازم مبذول فرمایند.
5. حتی الامکان سعی شده، مطالب برگرفته از غیر تحریر الوسیله و استفتائات در ذیل هر عنوان به ترتیب تاریخ اثر آورده شود.
6. هر یک از متون منتخب به تناسب موضوع و تاریخ با علامت «***» از یکدیگر تفکیک شده و از ابتدا تا انتهای مجموعه به ترتیب شماره گذاری شده اند. فهرست مآخذ در پایان مجموعه که بر اساس شماره قطعات منتخب تنظیم گردیده، تاریخ، مخاطبان و آدرس مطالب را نشان می دهد.
7. تمام متن کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر به فارسی بازگردانده شده و در جایگاه مناسب خود استفاده شده است، بنابراین متون تحریر عین عبارات حضرت امام نمی باشد، بلکه ترجمۀ آن است؛ و هر چند در ترجمۀ آن نهایت تلاش را به کار برده ایم، ولی خالی از نقص نیست، یادآوریهای اصلاحی و تکمیل کنندۀ محققان مورد امتنان و تشکر می باشد.
در پایان، لازم می دانیم از کلیه افرادی که ما را در تهیه این مجموعه یاری داده اند بویژه از تلاشهای جناب حجت الاسلام والمسلمین عالمی تشکر کنیم.
ستاد تنظیم آثار موضوعی
مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (س)
[[page ک]]