فصل دوم: امر و نهی زبانی
شرط ورود به مرحله دوم
اگر می داند که مقصود با مرتبۀ اول حاصل نمی شود، انتقال به مرحلۀ دوم با احتمال تأثیر واجب است.(331)
* * *
موعظه، مرتبه نخست زبانی
اگر احتمال دهد مقصود، با موعظه و راهنمایی و گفتار نرم، حاصل می شود، واجب است و تعدی از آن جایز نیست.(332)
* * *
لزوم رعایت درجات، در مرتبه زبانی
اگر بداند مرحلۀ قبلی تأثیر ندارد، باید به مرحله بعدی، یعنی حکم کردن به وسیله امر و نهی منتقل شود؛ و واجب است از مرحلۀ آسانتر شروع کند، تا به مراحل بعدی برسد، البته اگر احتمال تأثیر می دهد و تعدی از آن جایز نیست بویژه اگر مورد به نحوی است که فاعل با گفتن آن، مورد بی احترامی قرار می گیرد.(333)
[[page 177]]
شرط گفتار خشن و با شدت
اگر از بین بردن منکر و برپا داشتن معروف، متوقف بر گفتار خشن، و شدت به خرج دادن در امر، و تهدید و ترساندن بر مخالفت باشد، جایز است؛ بلکه با رعایت دوری از دروغ، واجب است.(334)
* * *
حکم انکار همراه با ناسزا، دروغ و...
جایز نیست انکار را با حرام و منکر، مثل ناسزا و دروغ و اهانت همراه نماید، بله اگر منکر از اموری است که شارع برای آن اهمیت قائل است و به هیچ وجه راضی به انجام آن نیست، جایز است، مثل قتل نفس محترمه و ارتکاب زشتیها و کبائر مهلکه؛ بلکه جلوگیری و دفع آن واجب است هر چند موجب فحش و اهانت و امثال آن باشد، به شرط اینکه منع آن متوقف بر آنها باشد.(335)
* * *
رعایت مراتب و درجات نسبت به افراد مختلف
اگر بعضی از مراتب و درجات گفتار از جهت آزار و اهانت، از بعضی مراتب درجۀ اول پایین تر باشد، واجب است به همان مقدار اکتفا کند. پس، اگر موعظه و ارشاد با زبان نرم و روی گشاده و باز، مؤثر است یا احتمال تأثیر دارد و این مرحله از مرحلۀ دوری کردن و ترک رابطه، از اذیت کمتری برخوردار است، تعدی از مرحلۀ گفتار نرم به مرحلۀ ترک رابطه و اعراض، جایز نیست، و [روشن است] که اشخاص چه امرکننده و چه امرشونده از جهات گوناگون با هم اختلاف دارند، چه بسا شخصی که ترک رابطه و اعراض از او موجب اهانت و اذیت بیشتر و سنگینتری در مقایسه با گفتار و امر و نهی اوست، بنابراین لازم است آمر و ناهی ملاحظۀ مراتب و
[[page 178]]
اشخاصی را بنماید و از مرحلۀ نرمتر شروع کند تا به مراحل بعد برسد.(336)
* * *
حکمِ تساوی درجات مرتبۀ اول و دوم
اگر فرض شود بعضی از درجات مرتبۀ اول با بعضی مراحل مرتبۀ دوم مساوی است، در این صورت بین آنها ترتیب نیست و اختیار با اوست. پس، اگر فرض شد که روی گرداندن با امر کردن در آزار فرد مساوی است و بداند یا احتمال دهد هر یک از آن دو تأثیر دارد، بین آن دو مختار است و انتقال به مرحلۀ شدید و غلیظ تر جایز نیست.(337)
* * *
حکمِ جمع بین درجات دو مرتبه
اگر احتمال دهد با جمع بعضی از مراحل مرتبۀ اول و دوم یا جمع تمام مراتب اول با تمام مراتب دوم (در صورت امکان جمع) و یا جمع نمودن بین دو مرتبه (در صورت امکان) تأثیر می گذارد و مقصود از آن به دست می آید، واجب است تا آنجا که ممکن است جمع کند. پس، اگر بداند بعضی از مراتب تأثیر ندارد، ولی احتمال می دهد جمع بین اخم کردن و روترش کردن و دوری کردن و انکار زبانی، همراه با غلظت و شدت و تهدید و بالا بردن صدا و ترساندن و امثال آن اثر دارد، واجب است بین آنها جمع کند.(338)
* * *
حکمِ توسل به ستمگر برای جلوگیری از منکر
اگر جلوگیری از منکر یا برپا داشتن معروفی متوقف بر متوسل
[[page 179]]
شدن به ظالم برای دور کردن او از معصیت باشد، جایز، بلکه واجب است؛ به شرط اینکه از تعدی و تجاوز آن ظالم از مقتضای تکلیف مطمئن باشد، و بر ظالم هم اجابت این مطلب لازم است؛ بلکه بر خود او جلوگیری از منکر مثل سایرین واجب است و همچنین لازم است مراعات مراتب را بنماید و از مرحلۀ نرمتر شروع کند، چنانکه بر دیگران لازم است.(339)
* * *
رعایت تکلیف به طور کفایی
اگر مقصود با مرتبۀ پایین تر از طرف یک شخص و با مرتبۀ بالاتر از شخص دیگری حاصل می شود، ظاهر وجوب تکلیف هر یک ـ به طور کفایی ـ است؛ و واجب نیست تکلیف را به کسی که مرتبۀ پایین تر از او ساخته است، واگذار نماید.(340)
* * *
حکم انجام تکلیف، برای هر فرد
اگر انکار شخصی در کم کردن منکر و انکار شخص دیگر در از بین بردن آن مؤثر باشد، بر هر یک از آن دو انجام تکلیف مربوط به خود لازم است، لکن اگر دومی تکلیف خود را انجام داد و منکر از بین رفت، تکلیف از دیگری ساقط خواهد شد؛ و اگر اولی که انکار او موجب کم کردن منکر است، تکلیف را انجام داد، موجب سقوط تکلیف از گردن فرد دوم نمی شود.(341)
* * *
[[page 180]]
وجوب مرتبۀ پایین در صورت علم اجمالی
اگر بداند یکی از مراتب مؤثر است، همان مرتبۀ پایین تر واجب است؛ و اگر مقصود به دست نیامد به مرحلۀ بالاتر منتقل می شود.(342)
[[page 181]]