از آنجا که بحث در خصوص انقلاب و تئوری های مرتبط به آن بحثی مفصل و طولانی است باید گفت: انقلاب اسلامی ایران نیز از این امر مستثنی نبوده و در خصوص آن رویکردهای متفاوتی ارائه شده و هر محقق با توجه به زاویه دید خویش از انقلاب تحلیلی ارائه داده است.
در خصوص ریشه های انقلاب اسلامی ایران همان طور که گفته شد نظرها متفاوت است و هر کس رخدادی را سرآغاز انقلاب می داند به نحوی که عده ای، قیام 15خرداد را سرآغاز انقلاب میدانند، عده ای کودتای 28 مرداد 32، بسیاری جنبش مشروطه وبعضی نیز تحولات دهه 50 را منشأ بروز انقلاب به شمار آورده اند. اما نکته مهم در این رخداد آن است که به واقع و نظر به طیف وسیعی از نظرات و تحلیل ها، جریان مشروطیت در بررسی انقلاب اسلامی ایران بسیار مهم است. شکافی که بین گذشته ایران و حال آن ایجاد می شود تحول بسیار بزرگی را پدید می آورد که رابطه پادشاه (فرد قدرتمند رأس جامعه) و رعیت (توده مردم) را حد اقل از لحاظ نظری بر هم می زند. شکل گیری نهادهای جدید در ایران، فعالیت بیش از پیش مجلس در این دوران، پیوند بیشتر روحانیت و مردم، بروز طبقه ای جدید به نام روشنفکران در جامعه، تأثیر پذیری بیشتر از غرب و ... همه از مواردی است که در دوران مشروطه به صورت محسوس تری قابل رؤیت است که پس از آن بروز بیشترش را می توان در انقلاب اسلامی ایران مشاهده کرد.
گرچه می توان برای بررسی ریشه های انقلاب اسلامی ایران از تحولات دوره رضا شاه تا دوران محمد رضا پهلوی سخن گفت اما به طور مختصر عوامل زمینه ساز پیروزی را می توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1) قدرت عظیم عنصری چون مذهب
به درستی می توان اذعان داشت که مذهب به عنوان نیروی بسیار قوی در انقلاب اسلامی ایران در کنار مکتبی چون اسلام باعث آن گردیده بود تا تمام مردم از فقیر تا ثروتمند، تحصیل کرده و بی سواد را گرد هم آورد و یک نوع حس یکپارچگی گروهی و اجتماعی ایجاد کند.
2) پتانسیل و قدرت بی نظیر روحانیت
از جمله علل مؤثر دیگر در پیروزی انقلاب را می توان توجه روحانیت به پتانسیل و ظرفیت خود در بین مردم دانست. روحانیت پس از پشت سر گذاردن اتفاقات بسیاری که بیشتر آنها نیز در دوران مشروطه رخ داده بود دریافت مردم به دلیل همان علقه های مذهبی که در بالا به آن اشاره شد هر آنچه را که مخالف آزادی، عدالت، و زمینه ساز نفوذ اجنبی و بیگانه در کشور است را برنمی تابد و روحانیت می تواند با نفوذ خود در بین عامه مردم در جهت پرشورتر کردن این احساسات و عقاید بهره ببرد. به تعبیر بهتر می توان گفت: انقلاب اسلامی ایران از این حیث متکی به یگ گروه اجتماعی مجهز به احزاب سیاسی و ایدئولوژی غیر مذهبی نبوده بلکه عامل تمایز این انقلاب با دیگر تحرکات تکیه انقلاب بر روحانیت مسلح به مسجد و منبر و معتقد به شریعت برای نظارت بر تصمیمات است.
3) آگاهی بخشی عمیق و گسترده امام (س) به مردم
باید در نظر داشت که آگاهی بخشی و اطلاع رسانی دقیق و گسترده از سوی امام (س) به مردم نسبت به حقی که حاکمیت پهلوی از آنها تضییع کرده و جنایات و کشتاری که انجام می دهد حتی در طول 15 سال تبعید به وسیله اظهارات علنی و کتبی یکی دیگر از عواملی بود که روند رو به رشد انقلاب را سرعت بخشید تا آنجا که شخص امام خمینی (س) برای کارگران شهری رهبری نمونه، برای عدالت خواهان مجری عدالت، برای دهقانان و روستاییان تأمین کننده مایحتاج ابتدایی آنان بود یعنی درست همان چیزهایی که شاه نتوانسته بود حتی با انقلاب سفید ایجاد کند و مشروطه نیز گرچه آن را احیا کرده بود اما نتوانسته بود تحقق ببخشد.
4) نقصان سازمانی حاکمیت موجود و بروز شکاف در داخل حاکمیت
ایجاد شکاف در حاکمیت همواره یکی از بروز انقلابها به حساب آمده و باید اشاره کرد که بروز همین شکاف آن هم به صورت عمیق در دوره پهلوی موردی بود که دامان رژیم را گرفت هرچند تلاش هایی برای رفع آن صورت گرفت اما نقص سازمانی احزاب سیاسی غیر مذهبی چیزی نبود که به سادگی حل گردد و این امر به قدری وسعت یافته بود که عامه مردم را نیز به ستوه آورده و بر انزجار آنان می افزود.
5) تزلزل روحی ارتش پهلوی
نیروهای مسلح به رغم کثرت نفرات و سلاح های بسیار پیچیده بر اثر کشاندن مداوم به خیابانها و تیراندازی به کسانی که غیر مسلحند و شعار مذهبی سر می دهند روحیه ارتش را به شدت متزلزل کرده بود به طوری که در اواخر حکومت پهلوی در حین مبارزات ارتش با اینکه در خیابانها حضور داشت اما دیگر تمایلی به سرکوب مخالفان نداشت و از تظاهرات جلوگیری نمیکرد.
6) اراده ی بی نظیر مردم
عامل اراده در بروز انقلابها امری است بس مهم که در دوران اخیر نیز بسیاری بر این عامل به عنوان یکی از علل بنیادین پیروزی انقلابها تأکید کرده اند؛ زیرا شروع انقلاب یک سوی قضیه است و تلاش برای ماندن مردم در صحنه مسأله ای دیگر. باید گفت در انقلاب اسلامی ایران نیز این عامل از جمله نکات بسیار مهم بوده است زیرا مردم با وجود کشته شدن بسیاری در تظاهرت و مبارزات، دستگیری های گسترده و شکنجه های طاقت فرسا هر روز برای ادامه مسیر مستحکم تر می شد و شاید به همین علت نیز بود که امام خمینی (س) به همین مضمون فرمودند اگر مردم و اراده و عزم آنان نبود انقلاب پیروز نمی شد.
7) اعتصاب وسیع کارگران و فلج شدن اقتصاد
همکاری و هوشیاری طبقه کارگر شهری در پیروزی انقلاب اسلامی ایران یکی دیگر از عوامل مهم و مؤثر است به طوری که اعتصاب کارگران نفت، کارگران کارخانه ها و صنایع حمل و نقل دولت را به لبه ورشکستگی کشاند و اقتصاد کشور را فلج کرد.
مآخذ:
- ایران بین دو انقلاب؛ یرواند آبراهامیان
- خاطرات اجتماعی- سیاسی دکتر صادق طباطبایی ج 3؛(شکل گیری انقلاب اسلامی ایران)
- انقلاب اسلامی و ریشه های آن؛ محمد تقی مصباح یزدی
- نهضت امام خمینی؛ سید حمید روحانی
منبع: مهر