تحلیلی بر منشور روحانیت

امام خمینی(س) را یکی از اصلاحگران بزرگ حوزه های علمیه و بلکه بزرگترین آنها باید دانست و در کردار و گفتار مصلحانه او درباب حوزه ها و روحانیون تعمقی به شگرفیِ هرچه بیشتر نمود. منشور روحانیت که پیامی طولانی به روحانیون سراسر کشور از سوی حضرت امام در واپسین ماههای زندگانی ایشان است، یکی از مهمترین پیامهای ایشان و نیز از مهمترین منشورهای چندساله انقلاب به شمار می آید که به نوعی باید آن را فصل الخطاب آسیب شناسی حوزه های دینی دانست. مقاله حاضر به تشریح و تبیین این پیام تاریخی و شگفت  می پردازد.

گذشت زمان، بسیاری از حوادث، دیدگاهها و نظریات را کهنه و کمرنگ می سازد و نگاهی به فرازونشیبهای تاریخی نشان می دهد که بخش بزرگی از رویدادها و تحولاتی که در زمان خود از جایگاه موثر و دامنه گسترده ای برخوردار بودند، به تدریج از محل توجه و اعتبار ساقط گردیده و در زیر غبار گذر زمانه، بی رنگ و بی اثر شده اند. با این وجود، البته رویدادها و دیدگاه هایی نیز یافت می شوند که نه تنها چنین تاثری را از گذشت زمان نمی پذیرند، بلکه هر روز بیش ازپیش، نقش واقعی شان هویدا می گردد و در محک تجربه نسلها و عصرهای بعد، جایگاه و اهمیت آنها هرچه بیشتر تثبیت و روشنی می یابد. گذشته از پیامهای آسمانی و حقایق بلندی که از طریق وحی در اختیار انسانها قرار گرفته و پس از سده ها و هزاره ها، همچنان مخاطبان بیشتری  یافته است، بوده اند فرزانگان برجسته بشری که دیدگاهها و آموزه های آنان نیز کم وبیش از غبار کهنگی مصون  مانده است. یکی از این فرزانگان که نسل ما از توفیق درک حضور او برخوردار شد و سرمشقهای فراوانی از او آموخت، حضرت امام خمینی (س) است. او پایه گذار چرخشی عمیق و گسترده در جان و جهان ما بود و حجاب ضخیم ناشی از تحریف و تحجر را از چهره نورانی اسلام ناب برگرفت و ریشه های کهن ظلم و ظلمت را در پرتو احیاء دین حق در جامعه ما برکند و پیام بعثت خاتم(ص) را برای جهان معاصر بازخوانی کرد. حقیقتا برخی از پیامها و آموزه های حضرت امام(س)، چنان پرنکته و عمیق است که امروز، اعتبار و ارزش آنها اگر افزایش نیافته باشد، قطعا کاهش هم نیافته است. اما غفلت و عبور سطحی از این پیامها و آموزه ها و دچارآمدن نخبگان و اندیشمندان به روزمرگیها و هیاهوهای معمول و متداول، مجال تامل و درنگ در آنها را از جامعه سلب می کند و اجازه نمی دهد که حکمت الهی و چاره ساز آن فرزانه بی نظیر معاصر، در متن ذهن و زندگی ما نهادینه و ریشه دار گردد. ازاین رو بازخوانی و بازکاوی اندیشه های امام راحل از خلال این پیامها و تحلیلها، امری ضروری به نظر می رسد؛ چراکه زمانه ما سخت بدان نیاز دارد و تلاش برای کاربردی   کردن این اندیشه ها، می تواند راه شکل گیری و بازآفرینی تمدن نوین اسلامی را هموار سازد.

سوم اسفند ماه سال1367، تاریخی است که در ذیل یکی از پیامهای مهم و پرنکته امام (س) و در کنار امضای ایشان مشاهده می شود. به قطع نمی توان گفت که صدور این پیام در این تاریخ معین، اتفاقی بوده یا حساب شده، اما به هرحال ولو اتفاقی هم بوده  باشد، اتفاق جالبی به نظر می آید؛ چراکه از سویی در سوم اسفند (حوت) 1299.ش بود که دور جدیدی از دخالتهای بیگانگان در سرنوشت جامعه و کشور ما رخ داد، که با شیوه ای نو و در پوشش اقدام برای تامین امنیت و پیشرفت کشور، با طراحی دولت بریتانیا و کارگزاران داخلی آن در قالب یک کودتا شکل گرفت و به استقرار دیکتاتوری پهلویها و انزوای فرهنگ ملی و ارزشهای الهی ما انجامید و ازسوی دیگر، محتوای اصلی این پیام نیز به گونه ا ی عوامل و شرایط فکری، سیاسی و اجتماعی ای را مورد بازکاوی و ریشه یابی قرار می دهد که درواقع زمینه ساز وقوع این رویداد شوم در سوم حوت آن سال (1299.ش) به شمار می آیند. لذا می توان گفت این پیام، هشداری برای پیشگیری از تکرار چنان رویدادی در آینده دور یا نزدیک این مرز و بوم بوده است.

این پیام را می توان چکیده تحلیل و دیدگاه امام(س) درباره روحانیت و حوزه ها و نیز حاوی فهرست دغدغه ها و نگرانیهای ایشان درباره این قشر موثر جامعه دانست؛ کماآنکه به درستی نیز عنوانِ «منشور روحانیت» به خود گرفت و در عداد مهم ترین پیامهای امام درآمد. امام در این پیام آخرین توصیه ها و هشدارها را به نسلهای آینده حوزه ها و روحانیت ابلاغ می کند و حاصل تجربیات طولانی و دشوار خود را در برابر گرایشها و لایه های انحرافی، وابسته، متحجر و مقدس نمای حوزه ها در اختیار آنان قرار می دهد. در آن زمان هیچ تصور نمی شد که در فاصله صد روز پس از صدور این پیام، امام بزرگوار رحلت خواهد کرد و دشوارتر از آن، پیش بینی این احتمال بود که یک ماه پس از صدور این پیام، قائم مقام رهبری عزل گردد. در حقیقت حضرت امام(س) برای پیشگیری از وقوع آسیبهای پیش بینی شده در این پیام، اقدامِ به ظاهرتلخی را انجام می دهد تا تضمینی برای حفظ و سلامت آینده نظام و جهت گیریهای اصولی و انقلابی آن باشد. ضمن آن که در همان زمان نیز انتشار این پیام بسیار مهم تلقی شد و همچون پیام امام به گورباچف و حکم امام درباره سلمان رشدی ــ که در فاصله کوتاهی پیش از صدور این پیام صادر شده بود ــ بازتاب گسترده ای یافت و مورد توجه و تحلیل نخبگان و آگاهان جامعه قرار گرفت.

به نظر می رسد جز بخشهایی از این پیام که ناظر به اهمیت و نقش دفاع مقدس و دوران هشت ساله جنگ تحمیلی است و در آن شرایط ذکر این مسائل برای رفع ابهامها و ازبین بردن برخی تردیدها و تشکیکها درباره عملکرد نظام در این عرصه ضرورت می یافت، بخش مهم و اصلی پیام همان است که هنوز به درستی و عمیق خوانده نشده و مخاطبان اصلی آن، (روحانیون و حوزه) توجه بایسته ای را که انتظار می رود بدان مبذول نداشته اند.

مخاطب رسمی این پیام، حوزه های علمیه و روحانیت است ولی مراکز و دستگاههای فرهنگ ساز و رسانه های موثر ــ که در آگاهی بخشیدن و ارتقاء قدرت تحلیل اجتماعی و فرهنگی جامعه نقش بی بدیلی ایفا می کنند ــ نیز در شمار مخاطبان این پیام  قرار می گیرند؛ چراکه بدون تصحیح و تعمیق نگرش جامعه نسبت به روحانیت و رشد باور و اطمینان توده های مردم، به ویژه نسل آینده، به این پایگاه اصیل و استوارِ اسلام ناب و نیز بدون تقویت قدرت تشخیص سره از ناسره و روحانی اصیل از روحانی نما در آحاد جامعه، هرگز نمی توان زمینه های آسیبها و نگرانیهای مذکور در این پیام را از میان برداشت. به تعبیر امام(س)، «گرچه کار مشکل است، ولی چاره چیست؟ باید فکری کرد» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 282) و همه نهادها، دستگاهها و شخصیتهایی که موظف به چاره اندیشی برای رفع کاستیها و آسیبها هستند، قاعدتا در شمار مخاطبان این پیام  به حساب می آیند.

نکات اصلی و محوری پیام

الف ــ جایگاه و نقش علمی و اجتماعی روحانیت:

یادآوری نقش برجسته حوزه های علمیه و علمای متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، نخستین محور مهم این پیام می باشد که این یادآوری، درواقع پاسخی است به یک پرسش مهم مبنی بر این که ضرورت و کارکرد نهاد روحانیت و حوزه های علمیه چیست و چه عوامل و دلایلی استمرار این نهاد دینی را توجیه و تبیین می کند؟ در این راستا، حضرت امام (س) به جایگاه و نقش بارز حوزه های علمیه در عرصه علمی و اجتماعی ــ البته به اجمال و اختصار ــ اشاره می کنند: «تردیدی نیست که حوزه های علمیه و علماء متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهم ترین پایگاه محکم اسلام در برابر حملات و انحرافات و کجروی ها بوده اند. علماء بزرگ اسلام در همه عمر خود تلاش نموده اند تا مسائل حلال و حرام الهی را بدون دخل و تصرف ترویج نمایند. اگر فقهاء عزیز نبودند معلوم نبود امروز چه علومی به عنوان علوم قرآن و اسلام و اهل بیت علیهم السلام به خورد توده ها داده بودند. جمع آوری و نگهداری علوم قرآن و اسلام و آثار و احادیث پیامبر بزرگوار و سنت و سیره معصومین علیهم السلام و ثبت، تبویب و تنقیح آنان . . . کار آسانی نبوده است.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 274)

ایشان ضمن اشاره به دشواریهای فراوان و امکانات اندکی که برای این مجاهدت و تلاش علمی فراهم بوده، شاخه های متعدد علمی ــ فقه، فلسفه، ریاضیات، نجوم، اصول، کلام، حدیث، رجال، تفسیر، عرفان، ادبیات و... ــ را که حوزه های علمیه و علماء متعهد بدان پرداخته اند نام می برند و نتیجه می گیرند که طریقه علمای سلف برای بررسی عمیق و همه جانبه علوم اسلامی باید استمرار یابد.

جایگاه و نقش اجتماعی روحانیت مساله دیگری است که حضرت امام(س) به آن می پردازند: «صدها سال است که روحانیت اسلام تکیه گاه محرومان بوده است... آنان در هر عصری از اعصار برای دفاع از مقدسات دینی و میهنی خود مرارتها و تلخیهایی متحمل شده اند و همراه با تحمل اسارتها و تبعیدها، زندانها و اذیت و آزارها و زخم زبانها، شهداء گرانقدری را به پیشگاه مقدس حق تقدیم نموده اند... در هر نهضت و انقلاب الهی و مردمی علمای اسلام اولین کسانی بوده اند که بر تارک جبینشان خون و شهادت نقش بسته است... علماء اصیل اسلام هرگز زیر بار سرمایه داران و پول پرستان و خوانین نرفته اند... روحانیتٍ متعهد، به خون سرمایه داران زالو صفت تشنه است و هرگز با آنان سرآشتی نداشته و نخواهد داشت.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 275)

باتوجه به همین نقش و جایگاه علمی و اجتماعی است که به تعبیر امام(س): «راستی اگر کسی فکر کند که استعمار، روحانیت را با این همه مجد و عظمت و نفوذ، تعقیب نکرده و نمی کند، ساده اندیشی نیست؟» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 277)

ب ــ افشاء و طرد روحانیون وابسته و متحجر:

توجه و تاکید بر نقش برجسته و جایگاه موثر حوزه های علمیه و روحانیت، مانع از آن نیست که واقعیتهای تلخ و جریانهای منحرف و یا اشخاص وابسته به بیگانگان که در میان حوزه ها و روحانیان نفوذ می کرده اند، نقد و طرد شوند و لذا حضرت امام (س) پس از بیان ویژگیهای مثبت و خدمات شایان روحانیت، می گویند: «البته این بدان معنی نیست که ما از همه روحانیون دفاع کنیم؛ چراکه روحانیون وابسته و مقدس نما و تحجرگرا هم کم نبودند و نیستند در حوزه های علمیه.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 277) در واقع باید گفت: امام راحل(س) و دیگر چهره های برجسته و شاخص عرصه های دانش، مجاهدت و پارسایی -که همواره نمادهای حقیقی حوزه ها و روحانیت بوده اند- بیش از دیگران به تبیین و افشای نقش مخرب و بازدارنده جریانهای انحرافی و اشخاص منحرف در مراکز حوزوی و کسوت روحانیت پرداخته اند و با تعابیر تند و صریح، حساب آنان را از حوزه ها و روحانیت اصیل و متعهد جدا کرده اند. در این پیام نیز این تفکیک و تبیین به صراحت مورد تاکید قرار گرفته است؛ زیرا به همان اندازه که روحانیت پاکباخته و پارسا در هدایت مردم و حراست از کیان استقلال و سربلندی جامعه نقش داشته است، کژاندیشان، ساده لوحان و منحرفانِ روحانی نما هم در انحراف توده ها و بازکردن راه مستبدان و استعمارگران ــ به عنوان یک آلت و ابزار ــ تاثیر منفی و تخریبی داشته اند. از همین رو، هشدار امام(س) را باید جدی گرفت و از سوءاستفاده  های پیچیده و حساب شده از عنوان و سلک روحانیت ــ برای نفوذ در جامعه و فریب مردم ــ غافل نشد؛ چراکه دشمن شکست خورده، با هوشیاری و حیله گری درصدد جبران شکستهای خویش است و برای این منظور، سنگرهای مقاوم و قدرتمند جامعه را بیش ازهرچیز هدف قرار می دهد: «آن قدر که اسلام از این مقدسین روحانی نما ضربه خورده است، از هیچ قشر دیگر نخورده است... ولی طلاب جوان باید بدانند که پرونده تفکر این گروه همچنان باز است و شیوه مقدس مآبی و دین فروشی عوض شده است....» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 280)

امام با ذکر نمونه هایی از نفوذ بیگانگان در ذهنیت و فرهنگ حوزه ها، مهم ترین حرکت استعماری را القاء شعار جدایی دین از سیاست می دانند و هشدار می دهند که این حربه در حوزه و روحانیت تااندازه ای کارگر شده است: «هنوز حوزه ها به هر دو تفکر آمیخته اند و باید مراقب بود که تفکر جدایی دین از سیاست، از لایه های تفکر اهل جمود به طلاب جوان سرایت نکند.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 279)

دشمنان اسلام و روحانیت، گاه نعل وارونه هم می زنند و در قالب دفاع از دین و روحانیت و برای حمایت از روحانیان متخلف و منحرف، گاه نظام را متهم می کنند که به روحانیت امتیاز می دهد و گاه نیز آن را متهم می کنند که آبروی روحانیت را می برد! لذا حضرت امام(س) هوشیارانه می گوید: «با اینکه در کشور ما در اجرای عدالت بین روحانی و غیرآن امتیازی نیست، ولی وقتی با متخلفی از روحانیت خوش سابقه یا بدسابقه برخورد شرعی و قانونی می شود، فورا باندها فریاد می زنند که چه نشسته اید جمهوری اسلامی می خواهد آبروی روحانیت را ببرد. اگر احیانا کسی مستحق عفو بوده و بخشیده شود تبلیغ می کنند که نظام به روحانیت امتیاز بی جا می دهد.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 282) ایشان وجود جریانهای انحرافی و اشخاص منحرف را «نتیجه نفوذ بیگانگان در جایگاه و در فرهنگ حوزه ها» می دانند و ضمنا برخورد واقعی با این خطر را «بسیار مشکل و پیچیده» ارزیابی می کنند، اما نه تنها روحانیان، بلکه مردم را هم برای پیشگیری از سوءاستفاده ها، به «مواظبت» فرامی خوانند.

ویژگی های برجسته ای که در این پیام برای روحانیان اصیل، متعهد و وظیفه شناس برشمرده شده، باید ملاک و شاخص تشخیص و تفکیک اشخاص منحرف از جریان اصلی و اصیل حوزه ها و روحانیت قرار گیرد: قناعت، شجاعت، صبر، زهد، عدم تعلق به تجملات دنیا، عدم وابستگی به قدرتها، احساس مسئولیت در برابر توده ها، پرهیز از تقدس نمایی و تحجر گرایی، احاطه به مسائل زمان و آشنایی با مسائل سیاسی، بصیرت و توجه به حیله ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان و همچنین پایبندی و وفاداری به سیره علمی و عملی سلف صالح و فقه جواهری و... از دیدگاه حضرت امام(س) جریان اصیل روحانیت همواره از این ویژگیها برخوردار بوده و همین  عامل توانسته است نقش و تاثیرگذاری روحانیت را در طول تاریخ تشیع، به نقشی بی بدیل تبدیل سازد. لذا اکنون و در آینده نیز باید همین ویژگیها سرمشق عملی حوزه های علمیه برای استمرار و تعمیق جریان علمی و تربیتی حوزه ها باشد؛ تا آینده حرکت سرنوشت ساز انقلاب اسلامی و سلامت نظام جمهوری اسلامی تضمین و تامین گردد و رگه ها و لایه های انحرافی، وابسته، تحجرگرا و ساده لوح نتوانند جایگاه اصلی روحانیت را در جامعه اشغال نمایند.

ج ــ آسیب ها و چالش ها:

بخش اساسی و عمده پیام، درواقع به یادآوری و هشدار نسبت به آسیبها، اشکالات و آفاتی می پردازد که حوزه ها و روحانیت اصیل و متعهد، باید نسبت به آن هوشیار و حساس بوده و ضمن پرهیز خود از این آسیبها مراقب نفوذ برخی دیدگاهها و تلقیهای نادرست به ذهن و فرهنگ حوزه ها و به ویژه طلاب جوان باشند. برخی از این موارد، چالشهایی است که چه بسا در قالبهای فریبنده و دنیاپسند و یا به بهانه های مقدس مآبانه مطرح می شود، در حالی که غایت آنها تهدید روحانیت است.

این آسیبها و آفتها ــ که به صراحت در متن این پیام به آنها اشاره شده ــ به قرار زیر می باشد:

1ــ غرق شدن حوزه ها در احکام فردی و عبادی و غفلت از احکام اجتماعی، اقتصادی و سیاسی اسلام.

2ــ پذیرفتن تز عدم دخالت روحانیان در سیاست.

3ــ تلقی منفی درباره زیرکی، کاردانی و سیاسی بودن عالمان و روحانیان.

4ــ تقدس نمایی و فضیلت شمردن ظواهر و مظاهرِ گوشه نشینی و انزوای اجتماعی.

5ــ فاصله گرفتن از دانشها و علوم غیررایج در حوزه ها از قبیل فلسفه، عرفان، یادگیری زبان خارجی و. . . و حتی کفرشمردن این شاخه های علوم. (که خوشبختانه امروز این مصادیق در جو غالب حوزه ها مطرح نیست، ولی اصل مساله در مصادیقی متفاوت با دورانی که امام(س) از آن یاد می کنند، در برخی سطوح و لایه ها، همچنان وجود دارد.)

6ــ سرایت تفکر اهل جمود به طلاب جوان حوزه ها. با توجه به این که امام(س) هنوز حوزه ها را آمیخته به هر دو تفکر ــ تفکر ناب دینی و تفکر متحجرانه ــ می داند، این آسیب را جدی و تهدیدکننده ارزیابی می نماید؛ که البته تاحدودی در برخی سطوح ترمیم  یافته، اما هنوز کماکان در اشکال و قالبهای گوناگون خود را نشان می دهد.

7ــ اختلاف در میان روحانیان متعهد و اصیل، در قالب جناح بندیهای سیاسی و یا در میان طلاب جوان و روحانیون پرسابقه.

از دیدگاه امام، گرچه اختلاف سلیقه، نقد و اشکال به عملکردها و مدیریتها و. . . اشکالی ندارد و چه بسا مفید و اجتناب ناپذیر هم باشد، ولی درعین حال نباید صف واحد روحانیان انقلابی و اصیل را دچار شکاف نماید؛ چرا که در این صورت زمینه را برای توفیق دشمن فراهم خواهد کرد.

8ــ نفوذ بیگانگان در جایگاه و در فرهنگ حوزه ها.

9ــ فراموش کردن و غفلت از اهداف کلی و بلندمدت و محصورشدن در امکانات موجود، به خاطر محدودیتها و شرایطی که تحقق آن آرمانها و اهداف را در ظرف زمانی موجود غیرممکن نشان می دهد.

10ــ توجه به نتیجه و عدول از تکلیف. به تعبیر امام(س) «همه ما مامور به ادای تکلیف و وظیفه ایم، نه مامور به نتیجه». (صحیفه امام، ج‏21، ص: 284)

گرچه این نگاه ــ به معنی درست و دقیق آن ــ در کل جامعه و به ویژه در مدیران و مسئولان باید ریشه دار و نهادینه گردد، ولی برای روحانیان و حوزه ها که عهده دار تربیت دینی و هدایت فکری جامعه اند، تضعیف این اصل آفتی مهم شمرده می شود و روحانیت اصیل را دچار مصحلت اندیشیهایِ نابجا می سازد.

11ــ عدم باور و اعتماد به مسئولان و مردم و نیز تلقی جداشدن مردم از روحانیان متعهد و اصیل و یا ناتوانی مسئولان انقلابی و متعهد.

12ــ فراموش کردن خیانتها و انحرافات فکریِ کسانی که به ظاهر «عقلای قوم» تلقی می شوند و ساده اندیشی درباره جریانها و اشخاص منحرف، که زمینه نفوذ آنان را فراهم خواهد ساخت.

13ــ اعتماد به گروههای سیاسی و لیبرالها. . . که نه دغدغه احکام و ارزشهای الهی، بلکه انگیزه قدرت طلبی و اندیشه های انحرافی، جهت گیریهای اصلی آنان را تشکیل می دهد.

14ــ تاثیرپذیری از القائات روحانی نماها و مقدس مآبها که با بزرگ نمایی برخی اشکالات یا تکرار برخی شایعات، اصلِ نظام را زیر سوال می برند و آب به آسیاب دشمن می ریزند. ( این، یکی از ابعاد همان آسیبی است که استاد مطهری(ره) به عنوان «عوام زدگی» مطرح نموده و امروز مصادیق پیچیده تری پیدا کرده است.)

15ــ ترحم بی جا و بی مورد نسبت به دشمنان اسلام و مخالفان و متخلفان نظام.

16ــ تخلف از فقه سنتی و اجتهاد جواهری.

از دیدگاه امام(س) شیوه اجتهاد و توجه به میراث عظیم علمی و فکری علمای سلف، سرمایه گرانقدری است که نباید تحت تاثیر برخی نقدها و القائات، کم رنگ شود و در عین دخالت شرایط و اقتضائات زمان و مکان در اجتهاد و استنباط احکام شرعی، چهارچوبها و اصول متقن فقهی نباید مخدوش گردد. درحقیقت پویایی فقه در گرو رعایت این اصل است و لذا تخلف از فقه جواهری تهدیدی علیه حوزه های علمیه می باشد. «فقه جواهری» همان اجتهاد روشمند، اصیل و پویایی است که نمونه بارز آن در روش علمی نویسنده محقق و مجاهد کتاب «جواهرالکلام فی  شرح شرایع الاسلام»، مرحوم آقا شیخ محمدحسن نجفی (متوفای1266. ق)، به چشم می خورد و امام راحل(س)، آن را الگوی روش فقهی حوزه ها برمی شمارند.

17ــ بی توجهی به پرسشها و عدم پاسخ به معضلات جامعه.

18ــ بی توجهی به علل خارجی مشکلات و دشواریها و برگرداندن همه اشکالات به جبهه خودی. گرچه امام راحل(س) به اشکالات و کاستیهای داخلی توجه دارند، ولی غفلت از توطئه های قدرتهای سلطه گر را ــ که برای نابودی اسلام کمر همت بسته اند ــ در تحلیل و بررسی مسائل جامعه، یک آسیب می دانند.

19ــ مطلق انگاشتن اصول و قوانین دیپلماسی و عدول از آرمانها به خاطر آن.

امام(س) با اشاره به جنجالی که در پیِ صدور حکم اعدام سلمان رشدی برپا شد و جمهوری اسلامی ایران متهم به نقض اصول دیپلماسی گردید، تصریح می کنند: «ما باید بدون توجه به غرب حیله گر و شرق متجاوز و فارغ از دیپلماسی حاکم بر جهان، درصدد تحقق فقه عملی اسلام برآییم...» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 292)

20ــ غفلت از نیازها و تحولات آینده.

از دیدگاه امام(س) «حوزه ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس العمل مناسب باشند.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 292)

21ــ کناره گیری از مسئولیتهای اجتماعی و نپذیرفتن کارهای قضایی و اجرایی و شانه خالی کردن از خدمت به نظام و مردم در مواردی که لازم است.

امام راحل(س) تصریح می کنند که «روحانیون و علماء و طلاب باید کارهای قضایی و اجرایی را برای خود یک امر مقدس و یک ارزش الهی بدانند . . . اگر امروز به نظام خدمت نکنیم و استقبال بی سابقه مردم از روحانیت را نادیده بگیریم، هرگز فرصت و شرایط بهتر از این را نخواهیم داشت.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 292) ایشان نپذیرفتن منصب های خالی امامت جمعه یا قضاوت را به بهانه درس و بحث ــ برای کسی که قدرت و توان آن را دارد ــ غیرموجه و موجب مؤاخذه الهی می دانند.

آنچه برشمرده شد، فهرست گونه ای از آسیبها و تهدیدهایی بود که حضرت امام (س) در پیام مهم خود مطرح کرده اند. برخی از این آسیبها، اختصاص به روحانیت و حوزه ها ندارد و همه اقشار جامعه را خطاب قرار می دهد و برخی نیز آسیبهایی است که از فرهنگ غلط و برداشتهای ناصحیح بخشی از جامعه درباره نقش و رسالت حوزه ها ناشی می شود؛ که البته حوزه ها، روحانیان متعهد و امامان جمعه و جماعت می توانند نقشی بسیار موثر برای زدودن این برداشتها از ذهن جامعه ایفا کنند.

بخش قابل توجهی از این هشدارها و تذکرات، برای مراکز برنامه ریزی و مدیریت حوزه ها تکلیف ساز و تعهدآفرین است. بازنگری و اصلاح نظام تربیتی و آموزشی حوزه های علمیه و بازکاوی و بررسی ریشه های فکری و فرهنگی برخی از این آسیبها برای مقابله و چاره اندیشی اساسی و ریشه ای، کاری است که هنوز، چنانکه باید، مورد توجه قرار نگرفته است. اصلاح نگرش جامعه نسبت به حوزه ها و زدودن سطحی نگری و ظاهربینی در این باب و نیز تقویت پیوند منطقی و ارتباطات مفید و سازنده با اقشار گوناگون جامعه، به ویژه نخبگان دانشگاهی و جوانان دانشجو، کارهایی است که به تامل و تدبیر عالمان متعهد و حوزه های علمیه و نیز همکاری و همراهی دستگاه ها و مراکز فرهنگی و هنری و نهادها و مراکز رسانه ای نیاز دارد. در کنار همه این موارد، باید گفت: ضامن اصلی پیشگیری از این آسیبها و عامل موثر مقابله با آنها توسعه، تعمیق و تقویت خودسازی علمی، اجتماعی و اخلاقی حوزه ها و روحانیت است.

نتیجه

پیام صادره از سوی امام خمینی(س) در سوم اسفند1367 که «خدمت حضرات روحانیون سراسر کشور و مراجع بزرگوار اسلام و مدرسین گرامی و طلاب عزیز حوزه های علمیه و ائمه محترم جمعه و جماعات دامت برکاتهم» صادر و ابلاغ شده است، حاوی نکات مهم، هشدارهای اساسی و تحلیلهای ظریفی است که نگاه امام راحل(س) را نسبت به گذشته، امروز و فردای حوزه های علمیه و روحانیت، به اجمال و اختصار ترسیم می نماید. در این پیام، گرچه دفاع از عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران در دهه اول انقلاب و به ویژه تبیین حقانیت نظام و مسئولان آن در اتخاذ تدابیر و استراتژی مناسب در دوران دفاع مقدس، یکی از محورهای مهم آن است، ولی جایگاه علمی، تربیتی، اجتماعی و سیاسی روحانیت اصیل و آسیبها و چالشهای تهدیدکننده آن، رویکرد اصلی پیام را تشکیل می دهد. بنابراین بازخوانی این پیام هیجده صفحه ای و بازکاوی نکات و ظرائف فراوان و دقیق آن، نه تنها برای مخاطبان مستقیم بلکه برای نخبگان و مسئولان جامعه و اقشار تاثیرگذار، امری لازم به نظر می رسد؛ به ویژه آن که گذشت سالها از صدور این پیام و تحقق برخی پیش بینیهای امام راحل و درستی نگرش عمیق و آینده نگرانه ایشان به مسائل مبتلا به جامعه، آگاهی و باور نسل امروز را درباره راه و نگاه امام خمینی(س) مضاعف خواهد ساخت و مهم ترازهمه، مراجع بزرگوار، مدرسین گرامی، طلاب عزیز و همه سطوح و آحاد روحانیت اصیل را نسبت به رسالت خطیری که در مواجهه با چالشها و پیشگیری آسیبها و یا در راستای علاج و چاره اندیشی برای آسیبهای تحقق یافته بر عهده  دارند، حساس و انگیزه مند خواهد ساخت. گرچه چاره اندیشی برای برخی از این چالشها و آسیبها، مشکل و پیچیده است، اما مسلما هیچ مساله مهمی با فراموش کردن آن، حل نخواهد شد. بنابراین تامل در این پیام و حضور ذهنی یافتن نسبت به آن در فضای فکری و فرهنگی روحانیت و حوزه ها، گام نخست و حداقلی است که یادآوری و تاکید بر آن ــ به هر مناسبتی ــ ضروری است؛ «و ذکر فان الذکری تنفع المومنین.»

منبع: نشریه سیاست روز، علی ذوعلم،  اسفند 1384، ص 3