برخورد امام با منتقدان چگونه بود

در پاسخ به سوالی که یکی از کاربران پرتال امام خمینی(س) در بخش پرسش و پاسخ در خصوص برخورد امام با منتقدانش مطرح کرده است، کارشناسان موسسه تنظیم و نشر آثار امام پاسخ زیر را ارائه کرده اند که حاوی نکاتی ارزشمند و درس آموز است. پرسشگر این سوال را مطرح کرده است که «آیا امام خمینی در زمان رهبری خویش انتقاد را بر می­تافت؟ لطفا نمونه ­هایی از انتقادهای جدی که از ایشان شد را ذکر نمایید.» پاسخ کارشناسان در ادامه آورده شده است:

برای پاسخ به این سئوال لازم است به موارد زیر عنایت شود:

1- انتقادپذیری با پذیرفتن هر نوع انتقاد تفاوت­ هایی دارد. انتقادپذیری صفتی ممدوح است که تنها کسانی می توانند به آن متصف شوند که بر نفسانیات خود مسلط، در مقابل حقیقت خاضع، برای تعالی خود به آن احساس نیاز کنند و از خوی استبدادِ رای فاصله بگیرند. اما پذیرفتن هر انتقادی از سوی هر کس در صورتی ارزشمند است که انتقاد وارد باشد. لذا افرادی را که هر چه بگویند، می­ گویند درست می ­گویی، نمی ­توان انتقادپذیر دانست بلکه آنها به ضعف نفس دچارند که باید به اصلاح خود بپردازند و در مقابل ایرادگیرهای نابجا مقاومت کنند و دلیل اقامه کنند که چرا انتقادی را نپذیرفته ­اند.

امام خمینی(س) از سوی بسیاری از حتی روحانیون مورد انتقاد قرار گرفته است و در بیشتر موارد انتقادات آنها را نپذیرفته است که اگر پذیرفته بود نباید انقلاب را رهبری می­ کرد و نمی توانست به نظام مردم سالار بیندیشد. یک نمونه از انتقاداتی که ایشان نباید می ­پذیرفت و استدلال برای نپذیرفتن آن ارائه کردند را در صحیفه امام جلد 21 می­ توان دید. یکی از شاگردان ایشان بنام آقای محمد حسن قدیری طی نامه ­ای راجع به برخی احکام ایشان از جمله شطرنج و موسیقی انتقادات تندی را مطرح کرد و ایشان طی نامه­ ای پاسخ ایشان را دادند و اینگونه مرقوم داشتند: «...آن گونه که جنابعالى از اخبار و روایات برداشت دارید، تمدن جدید بکلى باید از بین برود و مردم کوخ‏ نشین بوده و یا براى همیشه در صحراها زندگى نمایند.» (صحیفه امام، ج21، ص151) بنابراین اگر کسی به انتقاد کننده بی ­اعتنایی کند و پاسخ او را ندهد، یکی از مصادیق انتقادناپذیری است. حال آنکه امام به انتقادهایی هر چند تند، با اهداء سلام و با استدلال پاسخ می ­گفتند. در جریان همان نامه مذکور ده روز بعد دوباره امام(س) برای آقای قدیری نامه نوشتند و از ایشان بابت زحماتشان تقدیر کردند و نامه خود را اینگونه به پایان بردند: «ما باید سعى کنیم تا حصارهاى جهل و خرافه را شکسته تا به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدى-صلى اللَّه علیه و آله- برسیم. و امروز غریب­ ترین چیزها در دنیا همین اسلام است و نجات آن قربانى مى ‏خواهد. و دعا کنید من نیز یکى از قربانی­ هاى آن گردم. خداوند جنابعالى را تأیید فرماید.» (صحیفه امام، ج‏21، ص160)

2- انتقاد که امروزه به جای بررسی نقاط قوت و ضعف، به نادرست بیشتر به معنای بیان نواقص و ایرادات کاربرد یافته، می­ تواند معنای عیب­گویی بعد از عیب ­یابی نیز داشته باشد که اگر با نیت خیرخواهی انجام شود، لطف الهی به افراد است تا آنجا که حضرت امام صادق(ع) می ­فرمایند: «محبوب­ ترین برادرانم کسی است که به سویم هدیه کند عیب­ هایم را». ولی اگر نیت خیری در آن نباشد و فقط به قصد به رخ کشیدن یک عیب در دیگری باشد که به عیب­ جویی منجر شود، عمل زشتی است که شرع اسلام آن را حرام می­ داند و امام در این مورد چنین نوشته ­اند: «کشف سرّ مؤمنین حرام است. یعنى، عیوبى که از مؤمنین مستور و مخفى است، چه خلقى یا خلقى یا عملى باشد، حرام است اظهار آن را و افشا آن را، چه شخص متصف راضى به آن باشد یا نه، و چه قصد انتقاص در کار باشد یا نباشد.» (شرح چهل حدیث، ص 302)

با آنکه امام(س) عیب­ گویی به معنای فوق را حرام می­ دانند، اما حرام برای طرفی است که مرتکب آن می ­شود و گاه برای طرف مقابل ممکن است چندان بد هم نباشد. چنانکه امام(س) در نامه­ ای که به رئیس جمهور وقت نوشتند، مرقوم داشتند: «البته نباید ماها گمان کنیم که هر چه مى‏ گوییم و مى‏ کنیم کسى را حق اشکال نیست. اشکال، بلکه تخطئه، یک هدیه الهى است براى رشد انسانها.» (صحیفه امام، ج‏20، ص451)

3- خوشبختانه تفاوت­ های عیب­ یابی، عیب­ گویی و عیب­ جویی در فرهنگ امروزی روشن است. چنانکه عیب­ یابی بیشتر برای رفع اشکالات وسائل زندگی بکار می­ رود اما عیب­ گویی بیشتر برای رفتاری که تصور می­ کنیم دارای اشکالاتی است که عیب­ یابی شده کاربرد دارد و عیب­ جویی از صفات منفی افراد منفی­ باف و منفی­ نگر است که افراد خوش­طینت از آن پرهیز می­ کنند و این بخش نزد غالب مردم زشت و کریه تلقی می­ شود.

4 -  برخورد افراد در برابر انتقادات بجا و نابجا نیز باید مورد توجه دقیق قرار گیرد. چنانکه گاه موضوعی از نظر کسی عیب تلقی می­ شود و از نظر دیگری حسن. مثلاً توجه به نظر کارشناسان هر فنی که در نظر اکثریت عقلا امری ممدوح است، گاه در شرایطی در نظر برخی افراد، مذموم تلقی می­ شود. چنانکه آنگونه که مشهور است نظر امام خمینی(س) در بعد از فتح خرمشهر این بود که جنگ پایان پذیرد اما اکثریت کارشناسان جنگی نظر دیگری ابراز داشتند و بر آن ابرام می­کردند. امام(س) نظر اکثریت را بر نظر خود ترجیح دادند اما کسانی هم به امام انتقاد می­ کردند که چرا جنگ را به پایان نمی­ برید. یک فرد انتقاد­پذیر در این زمینه چه کار باید بکند؟ انتقاد از سوی آن افراد را بپذیرد یا نظر کارشناسان جنگی را؟

در حقیقت در این نوع موضوعات اهل انتقاد اگر تصور می­ کنند درست می­ گویند باید کارشناسان را با نظر خود همراه کنند و نه کسی را که نظرات کارشناسان را بر نظر خود ترجیح می­ دهد.

5 – گاه در شرایطی حتی انتقادهای وارده بیش از آنکه برای رفع عیوب و نواقص باشد، یک عمل سیاسی برای ضربه زدن یا به قول معروف ترور شخصیت است. یک فرد سیاسی توسعه یافته تلاش می­ کند با شنیدن آن انتقادها به رفع عیوب و نواقص بپردازد و حتی آنها را اگر چه از سوی دشمن باشد هدیه الهی تلقی کند اما ساده ­لوحی است اگر در زمین دشمن بازی کند و تن به ترور شخصیت خود بدهد. لذا باید رفع نقص را بگونه ­ای انجام دهد که بازیچه انتقادکننده نشود.

6 – از میان شخصیت ­های سیاسی جهان، امام خمینی(س) تنها شخصیتی بوده ­اند که بیش از یک میلیون نامه به دفترشان ارسال شده بود و نیز در مطبوعات دنیا از عملکرد ایشان مطالبی منتشر می­ شد. امام زمانی به مرحوم حاج احمد آقا گفته بودند مگر می­ شود کسی در چنین مسئولیتی باشد اما هیچکس به او انتقاد نکند و یا حتی ناسزا نگوید؟ پس چرا در میان خلاصه مطالبی که برایم ارسال می­ شود، چنین مواردی را نمی ­بینم؟ پاسخ شنیده بودند که برای آنکه وقت شما تلف نشود، حرف های بی­ ربط را در این خلاصه ­نویسی ­ها حذف می ­کنند. امام در پاسخ گفته بودند از میان ایرادها و اشکالات و حتی ناسزاهایی که به ما می­ گویند، می­ توانیم به اشکالات خودمان پی ببریم. بنا براین مرا از چنین مواهبی محروم نکنید.

7 – ارادتمندان ایشان دو نوع رفتار در مقابل ایشان داشتند. افرادی که به خود جرات نمی­ دادند در مقابل ایشان مطلبی بگویند که مخالف نظر ایشان باشد اما گروه دیگر افرادی بودند که گویی فقط در محضر ایشان احساس امنیت می­ کردند و هر چه به نظرشان می ­آمد را به راحتی به زبان می­ آورند. از جمله چنین افرادی شهید دکتر بهشتی، شهید استاد مطهری، مرحوم بازرگان، آیت ­الله هاشمی رفسنجانی را می­ توان مثال آورد که بدون لکنت مطالب انتقادی خود را بیان می­ داشتند و حتی برخی از آنها گاه نامه ­های تندی هم می­ نوشتند که امروزه برخی از این نامه­ ها مورد انتقاد کسانی قرار می ­گیرد که نمی ­دانستند که امام(س) افراد شجاعی را که به راحتی مکنونات خود را به زبان می­ آورند بیشتر دوست می ­دارد. البته شجاعت این افراد در بیان اشکالاتی که به ذهنشان می­ رسید، دلیل بر آن نیست که همیشه درست گفته ­اند اما سعه صدر امام(س) در مواجه با آنها نشانه­ های ملکه انتقادپذیری است که البته لزوماً انتقادپذیری با پذیرش هر انتقادی که ممکن است درست نباشد، یکی نیست.

برای مطالعه بیشتر به سرویس پرسش و پاسخ پرتال امام خمینی(س) مراجعه فرمایید.