معرفت شناسی کار و کارگر در اندیشه امام خمینی(س)

به مناسبت هفته کارگر نقبی به فرمایشات بنیانگذار جمهوری اسلامی در حیطه کار حقایقی مهم را نشان می دهد. حقایقی که روشن می‌سازد مقوله کار و کارگری خود در دین اسلام و مبانی جامعه اسلامی به عنوان عنصری محوری مطرح بوده و جریانات و احزابی که کار و کارگر را نیرویی سکولار می‌پسندد اساسا ناصحیح می‌باشد. متن ذیل گوشه‌ای از این اندیشه است.

 خدائی بودن کار

الف - خدای تعالی مبدأ کار

امام در کلام بسیار زیبائی می فرماید:

« کار مثل جلوه حق تعالی می ماند که درتمام موجودات سرایت کرده است همه موجودات کار در آنها هست و با کار درست شده اند. همة ذرات وجود کارگرند. حتّی ذرّات اتمی که در این عالم طبیعت هست اینها کارگر هستند با هوشیاری همة ذرات عالم فعالند و هوشیارند لکن ما گمان می کنیم که هوشیار نیستند - وَ إن مِن شَیءٍ إلّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لّکِن لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهّمْ همه مسبّح حقند. همه کارگران حق هستند، همه مطیع حق تعالی هستند و کار در همه جاهست و عالم سر تا سر روز کارگر است نه یک روز کارگری است. سرتا سر عالم روز کارگر است . سرتا سر عالم کارگر است و سر تا سر عالم کار است. یعنی ذرات وجودی که انسان را و دیگر حیوانات را- به اراده الله تعالی - موجود می کنند کارگرند و انسان کار است، اثر کار آنهاست ، تمام این موجوداتی که در عالم ملاحظه می کنید اثر کار فعاّلانة‌ جنود الهی است، جندالله همة کارگر هستند. خدای تبارک و تعالی مبدأ‌ کار است. (صحیفه امام، ج 7، صص 172 و 173)

ب - کار کردن انبیاء‌

و همچنین در کلام دیگری از امام(س) جایگاه ویژه انبیاء الهی را بعنوان مربیان و راهنمایان بشریت در رابطه با کار می خوانیم که فرمودند:

«انبیا با دست خالى مى آمدند کارهاى بزرگ مى کردند. پیغمبر اکرم چى بود؟ خوب، یک شبانى بود در مکه، همه هم با او مخالف بودند و اذیتش هم مى کردند و چه مى کردند منتها [مؤمن ] بود، اما این یک شبان پا شد یک همچو کارى کرد که حالا دنیا را این طور کرده. حضرت عیسى هم همین طور، حضرت موسى هم یک شبانى بود آن هم این طور، حضرت ابراهیم هم همین طور... عمده همان است که نقطه اتکا خدا بوده است، براى خدا بوده، حرکت براى خدا. سیر الى اللَّه تعالى بوده، سیر الى اللَّه تعالى چون بوده است، هر کارى که مى کردند الهى بوده.» (صحیفه امام، ج 19، ص: 449)

در این کلام حضرت امام(س) هم اصل تلاش را مطرح می کند و هم جهتی که باید در کار باشد را اعلان می دارد.

ج- کار کردن حضرت امیر المؤمنین علیه اسلام و سایر ائمه هدی علیهم السلام

در این زمینه امام(س) می فرماید:

«دوم شخص اسلام، على بن ابى طالب- سلام اللَّه علیه- است. ایشان خودش یک. کارگر بوده؛ یعنى، قنات حفر مى کرده، مى رفته است قنات مى کنده است آب بیرون مى آورده، لکن براى خودش نه، بعد از آنکه بیرون مى آمده، وقف مى کرده براى مستمندان، براى آنها. یک نفر کارگر بوده است که براى اعاشه خودش هم کار مى کرده و در عین حالى که آن طور قنات ها را- چندین قنات از ایشان هست- کنده با دست خودش. و همان روز- به حسب نقل- همان روزى که بیعت به امامت کردند براى او و به خلافت، وقتى بیعت تمام شد، همان روز بیل و کلنگ خودش را برداشت دنبال کار ...

این، دو نفر شخص اول اسلام که کارشان باید سرمشق باشد براى همه ما، شما مقایسه کنید این احترامى که کارگر در اسلام به واسطه عمل این دو بزرگمرد تحقق پیدا کرده و این ارزشى که به شما داده است که خودش هم در عرض شما آمده است. و این فقط [مختصّ ] على بن ابى طالب- سلام اللَّه علیه- نیست، حضرت صادق، حضرت باقر، آنها هم، از آنها نقل کرده اند که در یک محلى که داشتند، مى رفتند کار مى کردند.» (صحیفه امام، ج 16، ص: 238)

در جایی دیگر درباره انگیزه الهی کار می فرمایند: «آنى که براى انسان ارزش دارد، ارزش انسانى و روحانى دارد، ارزش الهى دارد، این است که این انگیزه را حفظش بکند که براى خدا این کار را بکند... اگر این طور باشد موفقید در کارتان راجع به این جهت. در آن کار اگر هم- به حسب قاعده موفق خواهید شد.» (صحیفه امام، ج 19، ص: 446 و 447)

«گاهى وقتها خود انسان هم در اشتباه است لکن باید فکر کند حالا این کارى که من دارم مى کنم و این قدر خوشحالم براى اینکه براى خدا این کار را کردم، اگر یک کسى بهتر از من این کار را انجام بدهد، حاضرم که این را به او بدهم و خوشحالتر هم بشوم براى اینکه، او بهتر براى خدا کار مى کند یا نه. اگر اینجا آدم فهمید که نه، این طور نیست، حاضر نیست این کار را، بداند این خدایى نبوده- صرف خدایى- اخلاص نبوده در آن.» (صحیفه امام، ج 19، ص: 447)

هـ - کار یک نوع عبادت است

امام(س) کار را در تمام زمینه هائی که می تواند برای کشور عزّت و سربلندی ایجاد نماید و رفع حوائج جامعه را در برداشته باشد و سبب امنیت کشور و مملکت گردد عبادت میدانند و در بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران با توجّه به وضعیت گذشته و مشکلات موجود در کشور و عقب افتادگی های بسیار وسیع کشور یکی از اموری که بسیار حائز اهمیت بود ، بحث سازندگی بود که امام در ابتدا بحث سازندگی را مطرح نمودند و در عمل هم دستور به تأسیس جهاد سازندگی دادند و لذا کار برای سازندگی کشور در دیدگاه اما بسیار با اهمیت است که می فرماید:

«اینکه مثلًا خانمهایى که باید مشغول- فرض کنید- کارهاى دیگرى باشند وارد بشوند در جهاد سازندگى؛ بروند توى بیابانها گندم بچینند. این یک عملى است که، گرچه البته نه این خانمها و نه شما آقایان کار زیادى نمى توانید بکنید، براى اینکه قدرت این را ندارید، رعیتها مى توانند این کارها را بکنند، اما این یک عملى است که قدرت مى دهد به این کارگرها. وقتى کارگر دید که یک خانم شهرى آمده است دارد براى او کار مى کند، کارش چند برابر مى شود؛ قدرتش چند برابر مى شود. این را کم حساب نکنید. وقتى که آنجا بروید چند تا خوشه گندم را درو بکنید، آن رعیت که در یک روز مثلًا یک جریب زمین را درو مى کرد فردا دو جریب زمین را [کار مى کند.] قدرت پیدا مى کند. مى بیند که ارزش دارد، براى کار خودش ارزش قائل مى شود. مى بیند همه طبقات، کسانى که باید در مدارس مشغول تحصیل باشند، در مطبها باشند [حالا] آمده اند اینجا و مشغول گندم چیدنند و مشغول کار کردنند.» (صحیفه امام، ج 9، ص: 433)

در جایی دیگر می فرمایند:

«من از همه شما متشکر هستم. و از این حس تعاونتان خیلى حَظّ مى برم. و خیلى میل هم من خودم داشتم که بروم یک دفعه در این جهاد سازندگى من هم خدمت بکنم. اما خوب، من محذوراتم زیاد است؛ و خدمتى هم از من نمى آید دیگر. خدمت من همین است که دعا کنم به شما.» (صحیفه امام، ج 10، ص: 261)

ج - اهمیت کار آموزش

در بین کارهای با اهمیت شاید کار تعلیم و تربیت با ارزش ترین باشد و دین مبین اسلام هم بعنوان کامل ترین دین اهمیت ویژه ای برای کار تعلیم و تربیت قائل می باشد و امام خمینی قدس سره بعنوان مجدّد دین در قرن حاضر بر این مطلب تأکید داشته و بعنوان با اهمیت ترین کار آنرا مطرح نموده اند:

«شما معلمین یک شغل بسیار شریف دارید که همان شغل اللَّه است؛ همان شغل انبیاست. و یک مسئولیت بسیار بزرگ دارید که همان مسئولیت انبیاست. منتها انبیا از مسئولیت بیرون مى آیند، براى اینکه عمل مى کنند به آنچه فرموده اند، به آنچه مأمور هستند؛ ماها هم باید عمل بکنیم. اگر چنانچه خداى نخواسته بچه هایى از دامنهاى شما و از کلاسهاى شما بیرون بیایند که بر خلاف تربیتهاى انسانى- اسلامى باشد، شما مسئول هستید. مسئولیت بزرگ است. یک انسانِ درست، ممکن است یک عالَم را تربیت بکند. یک انسان غیر سالم و یک انسان فاسد، عالَم را به فساد مى کشد. فساد و صلاح از دامنهاى شما و از تربیتهاى شما و از مدارسى که شما در آنجا اشتغال دارید، از آنجا شروع مى شود. (صحیفه امام، ج 9، ص: 292)

ضرورت کار

الف - لزوم و اهمیت کار کردن

امام خمینی(س) نیز بعنوان معمار بزرگ انقلاب اسلامی ایران توجّه به ضرورت کار برای جامعه را مطرح نموده و در چندین زمینه به آن پرداخته است:

«امروز ارزش کار شما به همان اندازه است که دنیا پیشرفت کرده؛ همان معنایى که در دنیا، پیشرفتهایى که در دنیا شده است و اگر کارگر به آن طورى که باید کارکند، کار نکند، وابستگیهایى که در یک کشورى، در یک محیطى مى شود...امروز اگر شما کار بکنید و فعال در کار کردن باشید، ارزش [کار شما] این است که علاوه بر آن ارزشهاى معنوى و مادى که براى شخص خود شما دارد، علاوه بر این، یک کشور را شما نجات مى دهید از وابستگى... ارزش کار شما امروز ارزش یک امرى است که نمى شود مقایسه اش کرد با زمانهاى سابق. رسول اللَّه در آن محیط، ممکن است- که توجه، لا بد توجه به همه محیطها داشته است- در آن محیط، دست کارگر را آن طور که نقل مى کنند، کف دست کارگر و محل کار را بوسیده تا ارزش کار را در تاریخ عرضه کنند. و ما مفتخریم و شما و همه مفتخرند به اینکه یک همچو نشانى پیغمبر اکرم به شما داده.

یا در بعض روایات فرموده اند که قطره عرقى که از بدن کارگر مى آید مثل قطره خونى است که از شهداى در راه خدا بیاید. چقدر این ارزش دارد.» (صحیف امام، ج16، ص235-237)

شرایط کار

الف -رعایت نظم در کارها

یکی از بحث های حائز اهمیت در زمینه شرایط کار و کارگری بحث نظم در است که امام قدس سره در این زمینه می فرمایند :

«یک مطلب مهمى که باید کارگران کارخانه ها، کارگران معادن، و همه کارگران در هرجا که هستند، و کارمندان در هر جاى کشور هستند، توجه به آن بکنند این است که نظم را در هر جا که هست مراعات کنند. اگر در یک کارخانه اى، در یک معدنى، در یک اداره اى بنا باشد که با بى نظمى بخواهند انجام عمل کنند، این بى نظمى موجب این مى شود که آنها نتوانند به وظایف اسلامى خودشان، به وظایف ملى خودشان عمل کنند، پس لازم است که همه کارگرها و کارمندان به یک نظم خاصى و با گوش کردن به آنهایى که در رأس هستند عمل کنند، که به نتیجه مطلوب- ان شاء اللَّه- برسند.» (صحیفه امام، ج 14، ص: 45)

ب - کار در شرایط سخت

از دیگر شرائط کار، کار کردن در شرائط سخت و دشوار است، همانگونه که از عنوان سعی و تلاش بر می آید،‌ یعنی فعالیتی که همراه مشقّت و سختی و سرعت باشد و امام(س) نیز در کلامی به این بحث پرداخته است که وقتی کار با مشقت باشد ارزش بیشتری دارد. لذا می فرماید:

« در طول جنگ تحمیلى، على رغم احتمال خطرات فراوان و بمبارانهاى مکرر مراکز صنعتى و نفتى، مسئولین و کارگران متعهد و دلسوز انقلاب با تکیه بر ایمان به خداى بزرگ و اعتماد به نفس هیچ گونه سستى به خود راه نداده، و با اراده اى محکم آبروى انقلاب را حفظ نموده و اسلام و ایران را سرافراز نمودند، و در سخت ترین مواقع و شرایط تولید و صادرات نفت را در بالاترین حد نیاز حفظ، و علاوه بر ترمیم مراکز آسیب دیده، در اعماق آبها و دل دریاها و بستر زمینها و قلل کوهها به توسعه این صنعت مهم و اکتشاف ادامه دادند، که براى بسیارى از صاحبنظران امور شگفت آور است؛ چرا که در اوج حملات بى وقفه دشمنان، حتى یک روز هم تولید و صادرات نفت این کشور قطع نگردید. این نیست جز عنایت پروردگار و توجه حضرت بقیة اللَّه- ارواحنا فداه- و عشقى که در دل این عزیزان، همانند عشق بسیجیان به دفاع مقدس، نهفته است. من موارد متعددى از تلاش و مجاهدات این هنرمندان عاشق را در گزارشات و تصاویر دیده ام. و اطمینان دارم که اگر عشق به خدا و مکتب نبود، هیچ گاه آنان حاضر نمى شدند در مراکز و کارخانجات و پالایشگاههایى که محاط به انواع خطرها و مملو از مواد آتشزا بوده اند، به کار خود ادامه دهند. آفرین بر شما کارگران و کارفرمایان و متفکرینى که آتش دنیا را به خاطر جلب رضایت حق بر خود خریدید.» (صحیفه امام، ج 21، ص: 331 و 232)

ج - پرداخت اجرت در مقابل کار

«گاهى من مى شنوم که در ادارات یک قدرى کم کارى هست، گاهى بیکارى هست. و این موجب تعجب من است... این اجرتى که اینها مى گیرند در مقابل عمل است. اگر عمل کم بکنند، حرام است این اجرت؛ جایز نیست استفاده بکنند از این. بنا بر این، آنهایى که اعتقاد به اسلام و اعتقاد به مملکت خودشان و اعتقاد به این نهضت دارند، اینها باید عمل بکنند، بلکه زیاد کنند عملشان را که جبران بکند این چیزهایى که در سابق بود و آن نقیصه هایى که در سابق بود جبران بشود. کم کارى اصلش معنا ندارد، حالا باید پُرکارتَر بشوند. دو مقابل کار بکنند... تا اجرتى که مى گیرند اجرت مشروع باشد.» (صحیفه امام، ج 10، ص: 209 و 201)

اهمّیت کارگران

الف - کارگران امروز و زمان رسول خدا(ص)

در زمینه مقایسه بین کارگران در زمان حاضر با کارگران در زمان رسول خدا(ص) و اینکه کار نکردن در زمان ما علاوه بر فقر موجب وابستگی به غرب و شرق می شود، امام(س) اینطور بیان می فرماید:

«من امروز عرض مى کنم که کارگر امروز، با کارگر آن وقت بسیار فرق دارد...  ارزش کار در آن وقت همین مقدار بوده است که خودِ کار شریف است و خودِ کار براى انسان و روحیات انسان مفید است. و کار، اثرش هم علاوه بر آنکه براى خود انسان و مزاج انسان مفید است و در روح انسان هم تأثیر دارد، براى یک شهرى هم فایده دارد. اما دیگر مطرح نبود که اگر کار نکنم، وابسته به امریکا مى شوم یا وابسته به شوروى؛ این مسأله آن وقت مطرح نبود.» (صحیفه امام، ج 16، ص: 234 و 235)

ب - نقش کارگران در استقلال کشور

«طبقه شریف کارگر در این مدت کوتاه و خصوصاً بعد از تجاوز عمال اجانب به خاک میهن عزیز ثابت کرد که قادر است با خواست خداوند متعال، کشور عزیز خود را با کوشش شبانه روزى از وابستگى نجات دهد... امروز بعد از دو سال جنایتکارى گروهکهاى وابسته به قدرتهاى خارجى... این سوداگران در اعمال فتنه انگیز بچگانه خود، چهره قبیح خود را به ملت و خصوص طبقه مستضعف که مى رفت پشتیبانى آنان را باور کند، آن چنان ناشیانه نشان دادند که براى کسى نباید جاى شک و تردید باقى باشد؛ که اینان جیره خواران کاخ سفید و کرملین مى باشند و دشمن درجه یک کارگران و کشاورزانند. برادران عزیز کارگر که براى خودکفایى کشور با جان و دل و کار طاقتفرسا به خدمت به کشور اشتغال دارید. اینان به خیال خام خود مى خواهند شما عزیزان را آلت مقاصد شوم خود قرار داده و در نفع ابرقدرتها از شما استفاده نمایند.» (صحیفه امام، ج 14، ص: 326 و  327)

حقوق کارگران

«کارگران مبارز باید بدانند که با حوصله و صبر انقلابى مشکلات آنان برطرف خواهد شد، و نیز مى دانند که رسیدگى به کارخانجات و وضع کارفرمایان آنان احتیاج به زمانى دارد که بشود در آن مدت دقیقاً کارگران و کارمندان را به حقوق حقه خودشان رسانید. کارفرمایانى را که حقوق کارگران را نمى پردازند به تکالیف خود آشنا نمود تا خود را مکلف به رسیدگى بدانند و یا از صحنه خارج شوند و به کارفرمایانى که به سبب همین اعتصابات، قدرت پرداخت حقوق آنان را ندارند کمک نمود. دیر یا زود باید حقوق عقب افتاده کارگران در سراسر ایران پرداخت شود.» (صحیفه امام، ج 6، ص: 380)

حق ایجاد تشکل های کارگری

از حقوق معنوی مهم کارگران حق ایجاد تشکل برای امور صنفی خویش است. امام با توجه به این مطلب بیان زیبائی دارد که می فرماید:

« کارگران محروم و متدین ایران که اکثر آنان همان کشاورزان و زارعین فقیر و گرسنه سابقند، حق دارند براى به دست آوردن حقوق حقه خود، به مبارزه ملت از هر طریق ممکن و مشروع بپردازند. و در جمهورى اسلامى، به آنها حق داده مى شود که به هر شکل ممکن به دور هم جمع شوند و مسائل و مشکلات خود را بررسى کنند و در نتیجه، دولت را در جریان مسائل خود قرار دهند و نیز از حقوق صنفى خود دفاع کنند.» (صحیفه امام، ج 5، ص 139)

اهمیت کار زنان

تبلیغات سوء شاه و کسانى که با پول شاه خریده شده اند، چنان موضوع آزادى زن را براى مردم مشتبه کرده اند که خیال مى کنند فقط اسلام آمده است که زن را خانه نشین کند. چرا با درس خواندن زن مخالف باشیم؟ چرا با کار کردن زن مخالف باشیم؟ چرا زن نتواند کارهاى دولتى انجام دهد؟» (صحیفه امام، ج 5، ص: 294)

این بیان صریح امام هم جوابی بود برای تبلیغات شوم دشمنان و هم بیان صریح برای کارکردن زنان.

منبع: فارس