پرتال امام خمینی(س): مقاله ۱۰/ دکتر علی خضری؛
چکیده
امام خمینی(س) رهبر جمهوری اسلامی ایران که با درایت خود کشتی انقلاب را به ساحل نجات رساند، فردی تک بعدی نبود؛ بلکه در بیشتر زمینه‌ها از خود آثار ارزشمندی را بر جای گذاشته است. ایشان دارای ابعاد گوناگون علمی بود و با زبانی ساده، روان و صمیمی اشعاری را نیز سروده است که بیشتر در قالب غزل است. در واقع شعر امام نجوای عاشقانه روح هیجان زده و بی‌تابی است که در خلوت تنهایی با به‌کارگیری کلمات، راز دل دردمند را با محبوب باز گفته و با معبود به راز و نیاز پرداخته است.
امام خمینی(س) نیز همچون سایر شاعرانی که با قرآن کریم آشنایی داشته‌اند، تحت تأثیر این کتاب مقدس قرار گرفته و مضامین آن را در اشعار خود به اشکال گوناگون به کار برده است. ما در این پژوهش برآنیم با روشی توصیفی- تحلیلی جلوه‌هایی از تأثیر قرآن را در اشعار امام بررسی نماییم. یافته‌ها نشان می‌دهد اشارات قرآنی که در اشعار امام(س) وجود دارد، بیشتر از نوع معنوی است. ضمن اینکه اشاره به زندگی برخی از پیامبران و حوادث مهمی که در زندگی آنان اتفاق افتاده است نیز در اشعار ایشان به وفور یافت می‌شود.
کلید واژگان: قرآن کریم، بینامتنیت، امام خمینی، دیوان اشعار.
مقدمه
قرآن کریم در برگیرنده هدایت و سعادت انسان در دنیا و آخرت می‌باشد و در تمام مراحل زندگی رهبر و راهنمای انسان به سوی کمال است. این قرآن به راهی هدایت می‌کند که مستقیمترین راه‌هاست: ﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآَنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ﴾.( اسراء/۹) کسانی که با قرآن مأنوسند به کمک قرآن حق را از باطل تشخیص میدهند.
قرآن کریم، انسان را به زندگی کردن با معیارها و ارزش‌های انسانی و اسلام دعوت می‌کند، حضرت علی(ع) میفرمایند: «هر کس قرآن را پیش روی خود قرار داد، رهبر و پیشوای او به بهشت خواهد بود و هر کس آن را به پشت سر افکند طرد کننده و سوق دهنده او به سوی جهنم خواهد بود».(کلینی، ۱۳۶۹ :۵۹۸) بنابراین این کتاب مقدس عامل صعود به سوی بهشت، مایه خرمی دلها، دریای بیکران معرفت و یگانه عامل توانگری است که عامل اصلی هدایتگر و تربیت کننده افراد و جوامع بشری به سوی کمال و نیل به ارزش‌های اخلاقی و انسانی است.
قرآن کریم اصیل‌ترین و متقن‌ترین منبع شناخت معارف دینی و احکام فقهی و حقوق فردی و اجتماعی است. از صورت و لفظ این کتاب مقدس گرفته تا مضمون و محتوای آن، همیشه الهام‌بخش اذهان پرتراوش شاعران بوده و زمینه ساز تجلّی زیباترین، پاک‌ترین و بدیع‌ترین آفرینش‌های بشری در طیّ چهارده قرن اخیر بوده است. بنابراین در فرهنگ ادیبان مسلمان، اقتباس از قرآن کریم و استناد به احادیث یک اسلوب مسلّم و از قواعد اساسی فنون ادب و از محاسن کلام محسوب می‌شده است. ( سبزیان پور، ۱۳۸۸: ۱۰۷) از این امر در حوزه بلاغت با تعابیری چون: تضمین، تلمیح، اشاره، اقتباس و... یاد شده است که همگی کم و بیش به مفهوم تناص یا بینامتنیت نزدیکند. (عزام، ۲۰۰۱: ۴۲)
امروزه بینامتنیت به عنوان یک نظریه و روش تحقیق مورد استفاده بسیاری از محقّقان به ویژه در حوزه مطالعات تطبیقی قرار می‌گیرد. بینامتنیت به بررسی روابط پیدا و پنهان متون و آثار ادبی با یکدیگر می‌پردازد و بر این اصل استوار است که متن نظامی بسته و مستقل نیست؛ بلکه پیوندی دو سویه و تنگاتنگ با سایر متون دارد و حتی می‌توان گفت که در یک متن مشخّص هم مکالمه‌ای مستمر میان آن متن و متونی که بیرون از آن متن وجود دارند، جریان دارد». (مکاریک، ۱۳۸۵، ۷۲)
ژولیا کریستوا اولین کسی است که اصطلاح بینامتنیت را به کار برده است. شاید بتوان گفت که او اسمی برای مفهومی که سالها قبل دیگر نظریه پردازان از آن استفاده می‌کردند برگزیده و سپس با مطالعات سخت‌کوشانه خود آن را به عنوان یک علم مستقل نهادینه کرده است.
کریستوا کلیه متون را مکالمه‌ای می‌داند و به نظر او هیچ متنی به صورت صرف و منحصر وجود ندارد و جدای از دیگر متون نیست، بلکه هر متنی اگر چه هم به دیگر متون اشاره‌ای نداشته باشد با متون دیگر در حال مکالمه‌اند و نمی‌توانند متونی یک سویه باشند. (پین، ۱۳۸۰: ۲۹۱)
بینامتنیت تقسیم بندی‌های مختلفی دارد که به طور کلی به لفظی و معنوی تقسیم می‌شود. مقاله حاضر بر آن است تا ضمن بررسی روابط بینامتنی اشعار امام خمینی با قرآن، به سؤالات زیر پاسخ دهد:
۱-تأثیرپذیری امام از قرآن کریم چقدر است؟
۲-اشکال تأثیرپذیری امام از قرآن کریم چگونه است؟
شرح حال و زندگی ادبی امام
امام خمینی (س) در ۲۰ جمادی الآخر ۱۳۲۰ هـ. ق مطابق با ۳۰ شهریـور ۱۲۸۱ هـ ش مصادف با میلاد حضرت فاطمه زهرا (س) در شهرستان خمین از توابع استان مرکزی ایران در خانواده‌ای اهل علـم و دانش. و جهاد به دنیا آمد. نام پدرش آیت الله شهید سید مصطفی موسوی و نام مادرش هاجر احمدی بود. امام پس از ۸۷ سال زندگی سرانجام در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ هـ ش رحلت فرمود.
روحیه مبارزه و جهاد در راه خـدا ریـشـه در بینـش اعـتـقـادی و تربـیت و محیط خانـوادگی و شرایط سـیـاسی و اجـتماعی طـول دوران زندگی امام داشـتـه است. مـبارزات ایـشان از آغاز نـوجـوانـی آغـاز و سـیـر تکاملی آن به مـوازات تکـامـل ابـعاد روحی و عـلمی ایـشان از یکـسـو و اوضاع و احـوال سیاسـی و اجتماعی ایـران و جـوامع اسـلامـی از سـوی دیگـر در اشکـال مخـتـلف ادامـه یـافت تا اینکه رژیم ستمگر شاهنشاهی سرنگون و جمهوری اسلامی تأسیس شد.
امّا در عرصه علمی ده‌ها کتاب و اثر گران‌بها از امام خمینی(س) در مباحث اخلاقی، عرفانی، فقهی، اصولی، فلسفی، سیاسی و اجتماعی برجای مانده که بسیاری از آنها تاکنون منتشر شده است. از آن جمله می‌توان به کتابهای: آداب الصلوة، الاجتهاد و التقلید، الاستصحاب، التعادل و الترجیح، التعادل و الترجیح، التعلیق علی الفوائد الرضویه، الخلل فی الصلاة، تحریر الوسیله، الرسائل العشره، العروة الوثقی مع تعالیق، الطلب و الاراده، تعلیقات علی شرح الفصوص الحکم و مصباح الانس، شرح چهل حدیث و... اشاره کرد.
امام خمینی(س) علاوه بر فضایل علمی و اخلاقی فراوانی که داشتند گاه به گاه به شاعری نیز می‌پرداخته‌اند و از همین اشعار باقی مانده ایشان در می‌یابیم که امام به موازین و معاییر شعر آشنایی کامل داشته‌اند. بیشترین قالب شعری که امام بدان شعر سروده‌اند، غزل است. سبک شعر امام عراقی است و دنبالۀ اشعار شاعرانی چون: عطار، حافظ، عراقی و هاتف می‌باشد. (قافله باشی، ۱۳۹۰: www.artqazvin.ir)
اکنون به بررسی جلوه‌هایی از تأثیر قرآن کریم بر شعر امام می‌پردازیم:
۱- تأثیرپذیری لفظی
یکی از انواع تأثیرپذیری از قرآن کریم، تأثیرپذیری لفظی است که در اصطلاح، بینامتنیت لفظی نام دارد. در این نوع بینامتنیت، الفاظی از متن غائب در متن حاضر ذکر می‌شود و این الفاظ به کار رفته در متن حاضر ممکن است یک کلمه یا بیشتر باشد که آشکارا قابل درک و فهم است و از این طریق می‌توان نوع روابط بکار رفته در آن را بررسی نمود. این نوع بینامتنیت چندین بار در دیوان امام بکار رفته است که به چند نمونه از آن اشاره می‌شود:
متن حاضر:
گر تو آدم زاده هستی «عَلّم الأسما» چه شد «قاب قوسینت» کجا رفته است «أو أدنی» چه شد
(امام خمینی، ۱۳۸۸: ۱۱۳)
متن غائب: ﴿وَعَلَّمَ آَدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ﴾. (بقره/۳۱): و خداوند همه نام‌ها را به آدم آموخت سپس آنها را بر فرشتگان عرضه نمود و فرمود اگر راست می‌گویید از اسامی این‌ها به من خبر دهید. متن غائب اشاره به مقام و منزلت والای انسانی دارد و در خصوص فراگیری حقایق و اسرار عالم هستی به‌وسیله حضرت آدم است که ایشان به لطف پروردگار دارای استعداد فوق العاده‌ای جهت درک حقایق هستی شد. در مصراع دوّم نیز یک متن غائب وجود دارد که اشاره به معراج پیامبر و وحی خداوند به ایشان است: ﴿وَهُوَ بِالأُفُقِ الأعلی*ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی*فَکانَ قابَ قَوسینِ أَو أَدنی﴾. (نجم /۰-۷) : در حالی که او در افق اعلی بود. سپس نزدیک آمد و نزدیکتر شد تا به قدر طول دو سر کمان یا نزدیکتر شد.
پر واضح است که امام خمینی(س) در بیان افکار و اندیشه‌های خویش از قرآن مدد گرفته است و یک نوع رابطه بینامتنی ایجاد نموده است. امام در این بیت انسان‌ها را مورد خطاب قرار داده و به آنها می‌گوید که اگر تو فرزند حضرت آدم هستی، پس اکنون مرتبه‌ی عَلّم الاسمای تو و آن مقام و منزلت کجاست؟ زیرا به فرموده قرآن، خداوند به آدم اسما را آموخت. همچنین پیامبر اسلام که تو از امت ایشان هستی، به مقام "قاب قوسین او ادنی" رسید ، آیا تو نیز چنین مقامی را در زندگی و اهداف خویش قرار داده‌ای. با توجه به تغییر و تصرّفی که امام در استفاده از آیات قرآن ایجاد نموده (حذف آدم از میان عَلّمَ و اسمأ) و همچنین فاصله ای که میان "قاب قوسین" و "ادنی" در بیت پدید آورده است می‌توان بینامتنیت را نفی متوازی یا امتصاص نامید.
امام خمینی(س) در یکی از رباعیات خویش نیز تحت تأثیر سوره نجم قرار گرفته و با بهره‌گیری از آیه هشتم این سوره انسان‌ها را از پیروی کردن از هوای نفس برحذر می‌دارد و می‌گوید تا زمانی که اسیر هواهای نفسانی هستی امید این را نداشته باش که از مرتبه خویش فراتر روی؛ بلکه همواره در چنگال نفس سرکش و فرو رتبگی خواهی بود:
هیهات، که تا اسیر دیو نفسی از راه «دَنی» سوی «تدلّی» گذری
(امام خمینی، ۱۳۸۸: ۲۷۴)
امام در این بیت «دنی» و «تدلّی» را دو مقام تصور نموده‌اند که برای رسیدن به مقام دوم، راهی جز عبور از مقام نخستین نیست؛ و این هر دو را موقوفِ رهایی از چنگال دیو نفس می‌دانند.
همچنین «قاب قوسین»، یک بار دیگر هم در دیوان امام آمده است و آن در غزلی با عنوان "بار امانت" است:
رسد جانم به فوق قاب قوسین که خورشید شب تارم تو باشی
(همان، ۲۱۲)
۲- تأثیرپذیری معنوی
یکی دیگر از انواع تأثیرپذیری از قرآن، تأثیرپذیری معنوی است و در اصطلاح، بینامتنیت معنوی یا مضمونی نامیده می‌شود که در آن مضمون و درونمایه‌‌ی متن حاضر با متن غائب یکی باشد. یعنی متن حاضر در برگیرنده همان مضمونی است که متن غائب نیز دارای آن است. در اشعار امام خمینی این نوع تأثیرپذیری فراوان مشاهده می‌شود که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می‌شود:
متن حاضر:
او بود و کسی نبود با او یکتا و غریب وار آمد
(همان، ۱۱۴)
متن غائب: ﴿قُل هُوَ اللهُ أَحَدٌ﴾ (اخلاص/۱) متن غائب در خصوص یکتا و بی‌همتایی خداوند است که امام نیز در این شعر از وحدانیت و یگانگی خدای باری تعالی سخن می‌گوید و در حقیقت مضمون آیه سوره اخلاص کاملا در شعر امام مشهود است. امام در جای دیگری نیز در همین مضمون و با تعبیری زیبا سروده‌اند:
عاشق روی توأم ای گل بی مثل و مثال بخدا غیر تو هرگز هوسی نیست مرا
(امام خمینی، ۱۳۸۸: ۴۸)
متن غائب: ﴿لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ﴾. (شوری/۱۱) : چیزی مانند او نیست. این بیت تعاملی آشکار با مضمون آیه مذکور دارد. امام مضمون عبارت( ای گل بی مثل و مثال ) که مربوط به بی‌همتایی خداوند است را با الگو برداری از آیه قرآنی ذکر می‌کند.
متن حاضر:
شیطان عالم شدی اگر که بدین نور ناگفتی آدم است خاک و من آذر
(همان، ۲۵۴:۱۳۷۲)
متن غائب: ﴿قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ﴾. (اعراف/۱۲): فرمود: «چون تو را به سجده امر کردم چه چیز تو را بازداشت از اینکه سجده کنی؟» گفت: « من از او بهترم. مرا از آتش آفریدی و او را از گل». متن غائب در خصوص سؤال خداوند از شیطان است که چرا از سجده کردن بر آدم سرپیچی کرده است. امام به شکل هماهنگ و آگاهانه از مضمون متن غائب استفاده نموده است. ایشان مضمون آیه مذکور را که مربوط به قیاس نابجای شیطان نسبت به خود و انسان است را در شعر خویش به کار گرفته است.
متن حاضر:
وای اگر پرده ز اسرار بیفتد روزی فاش گردد که چه در خرقه این مهجور است
(امام خمینی، ۱۳۸۸: ۶۳)
متن غائب: ﴿یَومَ تُبلَی السَّرائر﴾. (طارق/۹): آن روز که رازها همه فاش شوند. متن غائب در خصوص یکی از صفت روز قیامت است که در آن روز اسرار درون، اعم از ایمان و کفر و نفاق، یا نیت خیر و شر، یا ریا و اخلاص آشکار می‌شود. پیداست که متن حاضر نیز در بردارنده مضمون متن غائب است. امام در تعاملی آشکار با تأثیر از این آیه می‌گوید در روزی که پرده اسرار کنار رود سرافکندگی و بی‌توشه بودن وی نیز در آن روز بر ملا خواهد شد.
متن حاضر:
هر طرف رو کنم، تویی قبله قبله، قبله نما نمی‌خواهم
(امام خمینی، ۱۳۸۸: ۱۸۶)
متن غائب: ﴿وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ﴾. (بقره/۱۱۵): مشرق و مغرب، خدای راست. پس به هر جا روی آورید، رو به سوی خداوند است. بی گمان خدا گشایشگر داناست. متن غائب خطاب به مسلمانان در برابر مشرکانی است که مانع از مساجد الهی می‌شدند و در تخریب آن می‌کوشیدند. خداوند به مسلمانان می‌گوید اگر آنها شما را از رفتن به مساجد منع کردند راه بندگی خدا بسته نیست بلکه شرق و غرب این جهان متعلق به خداست و به هر سمتی بروید و به هر سو رو کنید او آنجاست. پر واضح است که امام مضمون بیت خویش را از آیه مذکور گرفته است. در دیوان امام(س) بیت‌های زیادی در همین راستا سروده شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
هر جا روند جز سر کوی نگار نیست هر جا نهند بار، همان‌جا بود نگار
(امام خمینی، ۱۳۸۸: ۱۴۱)
مسجد و صومعه و بتکده و دیر و کنیس هرکجا می‌نگری، یار دل آرای من است
(همان، ۷۲)
همه در عید به صحرا و گلستان بروند من سرمست، ز میخانه کنم رو به خدا
(همان، ۴۵)
همه جا منزل عشقست که یارم همه جاست کوردل آن که نیابد به جهان، جای تو را
(همان، ۴۹)
همه جا خانۀ یار است که یارم همه جاست پس ز بتخانه سوی کعبه چسان آمده‌ام؟
(همان، ۱۶۲)
متن حاضر:
کشم بار امانت با دلی زار امانت دار اسرارم تو باشی
(همان، ۲۱۲)
متن غائب: ﴿إنّا عَرَضنا الأَمانـﺔَ عَلَی السَّمواتِ وَالأَرضِ وَالجِبالِ فَأبَینَ أن یَحمِلنَها وَأَشفَقنَ مِنها وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جهولاً﴾. (احزاب/۷۲) : ما امانت الهی را برآسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس از برداشتن آن سرباز زدند و از آن هراسناک شدند اما انسان آن را پذیرفت، که او [در حق خویش] ستمکار نادانی بود. در متن غائب سخن از امانت الهی است و اینکه آسمان‌ها و کوه‌ها و زمین آن را نپذیرفتند. امام نیز در شعر خویش این مفهوم را بیان کرده است. اما آنچه که بسیاری را به حیرت افکنده است تعبیر ظلوم جهول از انسان در آیه است. زیرا به نظر چنین می‌رسد که انسان به دلیل قبول امانت باید در این آیه مدح و تحسین می شد، ولی به عکس خداوند او را پس از آن که حمل امانت را به عهده می‌گیرد، ظلوم و جهول می خواند. حافظ این دو تعبیر را در صفت "دیوانه" خلاصه کرده و چنین سروده است:
آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند
(حافظ،۱۳۸۹ : ۲۱۱)
در شعر امام نیز دل زار، بی اشارت به ظلوم و جهول بودن امانت‌دار در سورۀ احزاب نیست. امام در جای دیگری نیز سروده‌اند:
عارفان رخ تو جمله ظلومند و جهول این ظلومی و جهولی سر و سودای من است
۷۲
(امام خمینی،۱۳۸۸: ۷۲)
۳-تلمیحات و اشارات قرآنی
از دیگر جلوه‌های تأثیرپذیری امام از قرآن کریم اشاره به پیامبران و حوادث مهمی است که در زندگی آنان اتفاق افتاده است. این نوع از بینامتنیت در شعر امام ضمن اینکه آگاهانه است از بسامد بسیار بالایی نیز برخوردار است. در این مبحث به چند مورد از این نوع تلمیحات اشاره می‌شود:
متن حاضر:
گر سلیمان بر غم مور ضعیفی رحمت آرد در بر صاحبدلان والای و سرافراز گردد
(همان، ۹۳)
متن غائب: ﴿حَتّی إذا أتَوا عَلَی وَادِ النّملِ قالَت نملةٌ یا أیّها النّملُ اُدخُلوا مَساکِنَکُم لا یَحطِمَنّکُم سُلیمانُ وَجُنودُهُ وَهُم لایَشعُرُونَ * فَتَبَسّمَ ضَاحِکًا مِن قَولِها ... ﴾. (نمل/۱۸و۱۹): ( تا آنگاه که به وادی مورچگان رسیدند مورچه‌ای به زبان خویش گفت: ای مورچگان به خانه‌هایتان داخل شوید مبادا سلیمان و سپاهیانش ـ ندیده و ندانسته ـ شما را پایمال کنند. سلیمان از گفتار او دهان به خنده گشود و ... ). متن غائب در مورد حضور حضرت سلیمان (ع) در وادی مورچگان است و امام نیز در شعر خویش به مضمون آیه قرآن اشاره دارد.
همانطور که بیان گردید این نوع اشارات در دیوان امام فراوان به چشم می‌خورد که برای جلوگیری از اطاله کلام فقط به ذکر چند بیت اشاره می‌شود:
گر نوح ز غرق سوی ساحل ره یافت این غرق شدن همه بود ساحل ما
(همان، ۵۳)
ما عاشقان ز قلّۀ کوه هدایتیم روح الامین به سدره پی جستجوی ماست
(همان، ۶۸)
ایمنی نیست در این وادی ایمن ما را من در این وادی ایمن شجری می جویم
(همان، ۱۹۷)
در آتش عشق تو خلیلانه خزیدیم در مسلخ عشّاقِ تو فرزانه و فردیم
(همان، ۱۹۰)
آتشی را که ز عشقش به دل و جانم زد جانم از خویش گذر کرد و خلیل آسا شد
(همان، ۱۰۷)
زد خلیل، عالمِ چون شمس و قمر را به کنار جلوۀ دوست نباشد چو من و آفِل من
(همان، ۲۰۵)
یوسفا از چاه بیرون آی تا شاهی نمایی گر چه از این چاه بیرون آمدن آسان نبودی
(همان، ۲۱۷)
معجز عشق ندانی تو زلیخا داند که برش یوسف محبوب چنین زیبا شد
(همان، ۱۰۷)
همانطور که ملاحظه می‌شود این اشعار تلمیحاتی است به داستان دلکش معراج که در سوره نجم از آن سخن به میان آمده است، اشاره به داستان حضرت موسی (ع) و جستجوی آتش در کوه طور، داستان حضرت ابراهیم (ع) و احتجاج او با مشرکان و در آتش انداختن وی و سرانجام داستان حضرت یوسف(ع) و به چاه افتادن وی به دست برادران و همچنین داستان او با زلیخا اشاره دارد.
نتیجه:
همانطور که ملاحظه شد این پژوهش به تأثیر قرآن کریم بر شعر امام خمینی (س) اختصاص داشت. از بررسی‌های به عمل آمده می‌توان به نتایج زیر اشاره کرد:
- با بررسی و تحلیل اشعار حضرت امام(س) و پیوند آن با متن قرآن درمی‌یابم که ارتباط اشعار امام به عنوان متن حاضر با قرآن کریم به عنوان متن غائب غالباً آگاهانه است.
-در اشعار امام هم تأثیر لفظی از متن قرآن کریم وجود دارد و هم تأثیر معنوی مشاهده می‌شود که تأثیرپذیری معنوی وی از آیات قرآن از بسامد بالاتری برخوردار است. ضمن اینکه تلمیحات و اشارات فراوانی نیز به زندگی پیامبران و حوادث مهمی که در زندگی آنان اتفاق افتاده است، وجود دارد.
- ارتباط و پیوندی که میان شعر امام (س) و قرآن کریم وجود دارد هم باعث غنای اشعار امام شده است و هم جذابیت و تأثیرگذاری آن را بر مخاطب دو چندان نموده است.
منابع و مآخذ
-قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
-آلن، گراهام، (۱۳۸۰)، بینامتنیت، ترجمه: پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
-امام خمینی، (۱۳۸۸)، دیوان امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
-پین، مایکل، ۱۳۷۹، بارت فوکو آلتوستر، ترجمه : پیام یزدانجو، تهران: نشر مرکز.
-حافظ، شمس الدین محمد، (۱۳۸۹)، دیوان، با مقدمه دکتر عبدالحسین زرین کوب، تهران، انتشارات زرّین.
-سبزیان پور، وحید، (۱۳۸۸)، تأثیر نهج البلاغه در گلستان سعدی، فصلنامه علوم اسلامی، سال اول، شماره ۱، صص ۱۰۵-۱۲۵.
-عزام، محمد، (۲۰۰۱)، تجلّیات التناص فی الشّعر العربی، الطبعة الأولی، دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
-کلینی، محمد بن یعقوب، (۱۳۶۹)، اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
- مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۹)، «گزیده تفسیرنمونه»، چاپ هفتم، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
-مکاریک، ریما، ۱۳۸۵، دانش نامه نظریه های ادبی معاصر، ترجمه مهران مهاجر و محمد نبوی، تهران: انتشارات آگه.
-قافله باشی، سید اسماعیل، ۱۳۹۰، بررسی سبک اشعار امام خمینی(ره) - http://www.artqazvin.ir/PrintListItem.aspx?id=۱۸۹۲۶