پرتال امام خمینی(س): در آستانه انتشار دانشنامه امام‌خمینی(س)، پرتال امام خمینی(س) در گفتگویی اختصاصی با آیت الله سیدضیاء مرتضوی در باره اهداف، ضرورت تدوین، ویژگی های این طرح پژوهشی عظیم، تکنیک های به کار رفته در دانشنامه امام خمینی(س) و نقاط ضعف و قوت آن گفتگو کرد؛ ضمن تشکر صمیمانه از ایشان این گفتگو از نظر می گذرد:
* ضمن تشکر از قبول انجام گفتگو با پرتال امام خمینی(س) مقدمتا در آغاز تصویری کلی از دانشنامه امام‌خمینی که در آستانه انتشار آن قرار داریم، برای خوانندگان ما ارائه بفرمایید.
به روح بلند و ملکوتی امام‌خمینی سلام و صلوات می‌فرستیم و در آستانه سالگرد درگذشت یادگار ایشان مرحوم حجت الاسلام و المسلمین حاج سیداحمد خمینی از خداوند برای وی طلب رحمت و علو درجه داریم؛ کسی که دانشنامه امام‌خمینی در اصل از آثار وجودی اوست که با تأسیس موسسه تنظیم و نشر اثار امام‌خمینی زمینه چنین تهیه و انتشار چنین آثاری را پدید آورد.
ابعاد زندگی، شخصیت، اندیشه و عمل امام‌خمینی فراوان است و هر یک نیازمند نگارشی جداگانه و مبسوط است تا علاوه بر شناساندن خاندان، زندگی خانوادگی، تحصیل و تدریس، آثار و شاگردان، نیز مراتب فقاهت و مرجعیت و سیره اخلاقی و رفتاری، به تبیین اندیشه‌ها و دیدگاه‌های قرآنی و تفسیری، کلامی، فلسفی، عرفانی، اخلاقی و تربیتی، حدیثی و رجالی، اصولی، فقهی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی این شخصیت پرداخته شود. نیز گزارشی از تاریخ مبارزات سیاسی و رهبری نهضت اسلامی و پیروزی آن، برپایی نظام اسلامی و هدایت آن در دوران رهبری امام‌خمینی به دست داده شود؛ همچنین مواضع امام‌خمینی در برابر گروه‌ها و جریان‌های مختلف فکری و سیاسی، نهادها و سازمان‌های مختلف، شخصیت‌های مختلف علمی، دینی، فرهنگی، سیاسی و مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی روشن شود.
دانشنامه امام‌خمینی در مجموع تلاشی گسترده و طاقت‌فرسا از سوی چندصد نفر از عالمان، پژوهشگران، نویسندگان، مدیران و مجریان در بخش‌های مختلف مدیریت علمی و اجرایی، نگارش، ارزیابی، بازنویسی، بررسی‌ها و بازبینیهای فردی و گروهیِ چندباره و ویرایش علمی و فنی و خدمات حروف‌زنی و تصاویر است که طی بیش از پانزده سال فعال و نیمه‌فعال و نیز چند سال رکود و توقف، در راستای شناساندن نسبی زندگی، شخصیت، اندیشه و عمل امام‌خمینی در موسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در دفتر قم صورت گرفته است. این دانشنامه بیش از ۸۶۰ مدخل اصلی، ازجمله مدخل گسترده و جامع ویژه امام‌خمینی و بیش از ۵۰۰ مدخل ارجاعی دارد و افزون بر مجموعه تصاویر پایانی که شامل ۲۶۴ صفحه تصویر برگزیده است، بیش از یک‌سوم مقاله‌های آن مصور است.
دانشنامه با بیش از ۳میلیون و ۳۷۰هزار کلمه، در ۶۸۰۰ صفحه کوشیده است ابعاد مختلف زندگی شخصی، ویژگی‌های شخصیتی، دیدگاه‌ها و عملکرد امام‌خمینی و مسائل پیرامونی و افراد مرتبط با ایشان را در حوزه‌های مختلف به شکل مستند، با تکیه بر منابع فراوان نشان دهد؛ نیز بخش‌های اندیشه‌ای را افزون بر مستندسازی علمی، با دیدگاه‌های دیگران بسنجد و پیشینه و ابعاد مختلف آن و تمایزهای قابل توجه آن را بنمایاند. این دانشنامه در ده جلد رحلی دوستونه، با چینش الفبایی، و با مقدمه‌ای از آیت‌الله حاج سیدحسن خمینی و نیز یک پیشگفتار از سوی اینجانب که به تفصیل درباره ابعاد مختلف آن توضیح داده شده، در دست چاپ و انتشار است. میانگین تعداد کلمات مقاله‌ها حدود ۳۸۰۰ کلمه می‌باشد. در مقالات اعلام و شخصیت‌ها بیشترین حجم کلمات به ترتیب مربوط به مدخل‌های آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و حجت الاسلام و المسلمین حاج سیداحمد خمینی بوده است. در مقالات دیگر از نظر بیشترین حجم می‌توان به مقالات «اخلاق و سیره امام‌خمینی»، «مرجعیت امام‌خمینی» و «دستخط امام‌خمینی» اشاره کرد.
* با وجود آثار امام‌خمینی و نیز آثار فراوانی که درباره ایشان تا کنون منتشر شده است، چه ضرورت و هدفی موسسه را به تدوین و انتشار دانشنامه امام‌خمینی وا داشته است؟
همان گونه که بنده در مقدم دانشنامه به تفصیل توضیح داده‌ام، ضرورت این کار از جمله به ضرورت شناختن ابعاد مختلف شخصیت امام‌خمینی برمی‌گردد که ایشان را نه تنها از سطح یک مبارز مصلح و رهبر سیاسی به یک رهبر دینی که در علم و عمل خود به ابعاد مختلفی از علوم اسلامی و اعمال ایمانی و توحیدی دست یافته است، بالا می‌برد. دانشنامه امام‌خمینی می‌تواند منبع مستند و جامعی در اختیار خوانندگان و پژوهشگران باشد تا با ابعاد بسیاری از شخصیت فکری و علمی امام‌خمینی، در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی آشنا شوند؛ ابعادی که بخشی مهم از هویت این شخصیت است و رفتارهای سیاسی و اجتماعی ایشان برخاسته از آنهاست؛ از این رو بسیاری از مدخل‌های دانشنامه تنها برای گزارش دیدگاه‌های علمی و دانشی امام‌خمینی نیست، بلکه همزمان با این هدف، در واقع نمایاندن لایه‌های مختلف شخصیت فکری و ایمانی و نشان‌دادن خاستگاه رفتار و عملکرد امام‌خمینی است. البته در این سال‌ها در برخی دائرةالمعارف‌ها مقاله‌هایی به امام‌خمینی اختصاص یافته است، اما افزون بر برخی اشکالات و کاستی‌های محتوایی، چنین مقاله‌هایی هیچ‌گاه نمی‌توانند و توقع نمی‌رود جای یک منبع جامع و گسترده‌ای مانند این دانشنامه را پر کنند. بر این اساس می‌توان گفت که هدف اصلی تدوین دانشنامه امام‌خمینی به‌دست‌دادن آگاهی‌های بنیادین، علمی و مستند درباره زندگی، شخصیت، اندیشه و عمل امام‌خمینی و نیز معرفی منابع موجود در قالب مقاله‌های دائرة‌المعارفی است.
از نظر شخصی، اصل این ضرورت، اینجانب را در سال ۱۳۷۶ بر آن داشت که طرح اولیه نگارش و تدوین پژوهشنامه امام‌خمینی در قالب نهایی یک دائرةالمعارف در ده صفحه آماده و به برخی دوستان پیشنهاد کند. آن طرح هر چند آن زمان جامه عمل نپوشید، اما در سال ۱۳۷۸، مصادف با یکصدمین سال ولادت امام‌خمینی، اصل موضوع از سوی اینجانب در یک جلسه کاری در دفتر تبلیغات اسلامی که مدیریت محترم وقت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی نیز حضور داشتند، پیشنهاد شد و بالاخره برخاسته از این پیشنهاد یا جدای از آن گام‌های نخست این کار در این مؤسسه آغاز شد.
* مناسب است موضوع و قلمرو کار دانشنامه امام‌خمینی را به صورت دقیق‌تر و روشن‌تر بیان کنید.
دانشنامه امام‌خمینی، شخصیت‌محور است و با توجه به ضرورت‌ها و اهداف، موضوع و قلمرو کلی آن عبارت است از: نشان‌دادن زندگی و شخصیت فردی و خانوادگی، شخصیت حوزوی و علمی، آثار، اماکن، نهادها و مؤسسه‌ها، اشخاص و اعلام و رویدادهای مرتبط با امام‌خمینی و آثار درباره ایشان، تبیین و تدوین دیدگاه‌های علمی ایشان در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی، نیز گزارش سیر مبارزات و رهبری سیاسی ایشان در دوران مبارزه، پیروزی و ده سال رهبری انقلاب و نظام اسلامی ایران. بر همین اساس و به دلیل برخی ملاحظات بیرونی، در بررسی رویدادها، شرح عملکرد نهادها و گروه‌ها و نیز شرح زندگی شخصیت‌ها و اعلام، تنها به دوران حیات امام‌خمینی بسنده شده و درباره مسائل پس از دوران ایشان تنها به مقاطع مهمی اشاره شده است؛ از این رو دانشنامه امام‌خمینی نه در گزینش مدخل‌های آن و نه در پرداختن به آنها محدود به مباحث و مسائل انقلاب و نظام اسلامی نیست؛ چنان‌که شامل همه مسائل انقلاب و نظام نیز نمی‌شود؛ هرچند بخش عمده مدخل‌های آن با توجه به نقش نخست امام‌خمینی مربوط به مسائل و تاریخ انقلاب و نظام اسلامی نیز هست و این نکته مهمی است که باید در مطالعه این دست مقاله‌ها مورد توجه باشد.
* طبعا کاری در این حجم و با توجه به ویژگی‌های نگارش و تدوین آثاری از این دست، نگارش و نهایی‌سازی دانشنامه امام‌خمینی نیز مراحل مختلفی را گذرانده است. خوب است به اختصار اشاره‌ای نیز به این موضوع داشته باشید.
بله تدوین این دانشنامه از آغاز تا انجام به‌صورت کلی و نیز در نگارش هر مقاله مراحل بسیاری را پیموده است که به بیش از ۳۰ مرحله میرسد. مراحل کلی ازجمله شامل این موارد می‌گردد: ۱. طرح کلی تدوین و شیوه‌نامه تفصیلی، ۲. ترسیم و راه‌اندازی ساختار اداری دانشنامه، ۳. مطالعه آثار امام‌خمینی و شناسایی و گزینش مدخل‌ها و ترسیم و نگارش ساختار و محورهای اصلی و فرعی هر مدخل، ۴. تشکیل گروه پرونده‌سازی و تهیه شیوه‌نامه آن و تهیه پرونده‌های علمی هر مدخل بر اساس شیوه‌نامه، شامل بیش از ۶۰۰ پرونده و هر پرونده شامل دو یا چند جلد در دو نسخه کاغذی و نرم‌افزاری، ۵. ترسیم و راه‌اندازی ساختار مدیریت علمی و نگارش مقاله‌ها در چند گروه علمی، ۶. طراحی و راه‌اندازی شوراها و کمیته‌های علمی در چهار مرحله طولی، ۷. آماده‌سازی نهایی، طرح و تصویر و صفحه‌آرایی و رسیدگی‌های چندباره.
برای پیمودن مراحل یادشده، نگارش و تکمیل مقاله‌ها در پنج گروه جداگانه و در دوره اخیر مدیریت دانشنامه از سال ۱۳۹۰ در شش گروه مدیریت شده است: ۱. آثار و کلیات، ۲. اجتماع و سیاست، ۳. تاریخ و حوادث، ۴. اعلام و شخصیت‌ها، ۵. قرآن، فلسفه، عرفان، کلام و اخلاق، ۶. فقه و اصول. در ادامه برای شتاب‌دادن به کار، برخی گروه‌ها نیز همزمان به دو گروه تقسیم شده‌اند؛ چنان‌که با شکل‌دادن به چهار مرحله بررسی گروهی، هر مقاله در طول نگارش و تکمیل به ترتیب در این شوراها و کمیته‌ها بررسی شده است: ۱. شوراهای گروه‌ها ۲. کمیته علمی ۳. شورای عالی علمی ۴. کمیته نهایی.
نگارش و تکمیل شامل مراحل بسیاری بوده است، ازجمله: شناسایی نویسندگان، واگذاری مدخل و دریافت مقاله‌ها، ارزیابی‌های شکلی و محتوایی، بازنویسی‌های چندباره بر پایه بررسی‌های طولی در شوراها و کمیته‌ها ، سه مرحله بررسی و کنترل اصلاحات در معاونت امور علمی، ویرایش فنی و ادبی، کنترل اولیه و نهایی منابع و ارجاعات، کنترل و تکمیل کتابشناسی، استخراج مدخل‌های ارجاعی؛ گزینش و چینش تصاویر، نیز مطالعه، اصلاح، تکمیل و تأیید از سوی اینجانب به عنوان مدیر و سرویراستار علمی دانشنامه، دست‌کم در پنج مرحله و بسیاری از مقاله‌ها بیش از پنج بار، از مرحله کمیته علمی تا پس از صفحه‌آرایی بوده است. بخشی از مقاله‌ها نیز که موضوع آن به دلیل ماهیت بحث یا ملاحظات بیرونی حساس بوده است، از سوی مسئولان و کارشناسان مربوط در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی به‌صورت ویژه بررسی شده است.
* یکی از مسائل مهم گزینش مدخل‌هاست. مدخل‌های دانشنامه با چه ملاکی انتخاب شده است؟
بله یکی از دشواری‌های کار دانشنامه امام‌خمینی چارچوب و شیوه مدخل‌گزینی بوده است. در مجموع، آنچه ملاک نسبی در گزینش مدخل‌های اصلی و ارجاعی در چارچوب موضوع و قلمرو دانشنامه امام‌خمینی بوده است، دست‌کم یکی از این ملاک‌هاست: ۱. اهمیت و نقش کلی موضوع، ۲. پرسش‌انگیزی و مسئله‌بودن، ۳. نوآوری یا تمایز روشن و کلیدی در دیدگاه امام‌خمینی، ۴. اندازه بسامدی موضوع در آثار امام‌خمینی، ۵. اهتمام ویژه امام‌خمینی، ۶. نوع نسبت موضوع با امام‌خمینی، ۷. نشان‌دادن جایگاه و ابعاد شخصیت علمی امام‌خمینی، ۸. گزارش و تبیین شخصیت و ابعاد زندگی فردی و خانوادگی امام‌خمینی، ۹. گزارش ابعاد و مقاطع مهم تاریخ نهضت و انقلاب اسلامی، ۱۰. قرارداشتن مستقیم ذیل عنوان‌های کلی مانند تألیفات و آثار، ۱۱. رفع برخی ابهامات درباره اندیشه و عمل امام‌خمینی، ۱۲. مجموعه‌ای نسبی از برخی ملاک‌های یادشده.
یک مدخل ویژه نیز در آغاز مدخل‌ها در حجم ۱۲۲هزار کلمه که حدود چهار درصد کل دانشنامه می‌شود، نگاشته و تدوین شده است؛ با این هدف که نمایی کلی و اجمالی از زندگی، شخصیت، اندیشه و عمل امام‌خمینی را که در مقاله‌های دانشنامه به تفصیل آمده، نشان دهد. همچنین این گزیده با حجمی بیش‌تر به اندازه شش درصد دانشنامه، در قالب یک کتاب مستقل با عنوان «امام‌خمینی، زندگی، شخصیت، اندیشه و عمل» تدوین شده و همزمان منتشر خواهد شد.
* آیا شیوه خاصی در نگارش مقالات داشته‌اید؟
دانشنامه امام‌خمینی شیوه نگارشی و ویرایشی ویژه خود را داشته است که اینجا مجال شرح آن نیست، ولی نکته قابل ذکر این است که آنچه در نگارش همه مقاله‌ها یک اصل به شمار رفته و بر آن تأکید شده، محوربودن شخصیت و دیدگاه‌های امام‌خمینی و پرهیز کامل از دخالت نظر شخصی و گرایش فکری و سیاسی نویسندگان و افراد دست‌اندرکار بوده است. بر این اساس، اگر هم نویسندگان، کارشناسان و دست‌اندرکاران دانشنامه در برخی موضوع‌ها و مسائل یا درباره برخی اشخاص و جریان‌ها، دیدگاه خاص خود را داشته‌اند، آن موضوع‌ها و مسائل تنها در چارچوب مواضع و نگاه امام‌خمینی تنظیم و گزارش شده است. همه مطالب مستند به منابع کاملا یا به‌نسبت قابل اعتماد است و از روش‌های اجتهاد شخصی جز در موارد بسیار اندک که مستند به شواهد روشن باشد، پرهیز شده است.
* بدون شک یکی از ارکان اصلی تدوین دانشنامه، نوع منابع آن است. در این دانشنامه از چه منابعی استفاده شده است.
تنوع و قلمرو گسترده مدخل‌ها به‌رغم شخص‌محوری این دانشنامه و لزوم مستند بودن تمام گزاره‌های موجود در مقاله‌ها، نیز پای‌بندی به این اصل که منابع مرتبط با امام‌خمینی هر چه بیش‌تر شناسانده شود، موجب گستردگی حجم منابع و مآخذ دانشنامه و حجم آن را در مجموع به بیش از ۶۴۰۰ عنوان منبع رسانده است. بهره‌بردن از دو یا چند منبع مختلف در مستندسازی یک مطلب، افزون بر استوارسازی موضوع، زمینه بیش‌تری را برای پیگیری و پژوهش محققان فراهم می‌سازد و این نیز هدفی بوده است که در دانشنامه امام‌خمینی و تعدد منابع مطالب دنبال شده است و آنچه به عنوان یک اصل در استناد به منابع مختلف به‌رغم گستردگی آن، مورد اهتمام بوده است، اعتبار منبع و اعتماد نسبی به آن است؛ چنان که انتشار عمومی و در دسترس‌بودن نیز به عنوان یک اصل به کار گرفته شده است. در مواردی نیز به برخی پایگاه‌های اینترنتی یا منابع تولیدی که دانشنامه از طریق گفتگو به دست آورده، استناد شده است و این امر به دلیل محدودیت ناشی از معاصربودن موضوع بخشی از مدخل‌ها به‌ویژه در قلمرو تاریخ و رویدادها و شخصیت‌های معاصر، و مدوّن‌نبودن بخشی از این منابع، بوده است.
از طرف دیگر، تمام آثار منتشرشده امام‌خمینی، اعم از کتاب‌ها، رساله‌ها، سخنرانی‌ها، بیانات، پیام‌ها، نامه‌ها، اجازه‌نامه‌ها، حکم‌ها، تأییدیه‌ها، استفتاها و تقریرات تا آنجا که در دسترس بوده است، در شمار منابع ثابت دانشنامه امام‌خمینی است و در هر مقاله بسته به موضوع آن از این آثار بهره برده شده است و طبیعی است که در این میان صحیفه امام بیشترین ارجاع و استناد را به خود اختصاص داده است.
همچنین تلاش شده از منابع تازه‌ای نیز که در طول نگارش و تدوین دانشنامه منتشر شده، بهره برده شود؛ اما این امر با توجه به محدودیت زمانی، همه آثار جدید را دربرنمی‌گیرد و این دست منابع تازه ازجمله، بخشی از آثار و خاطرات که هنوز منتشر نشده، باید در ویرایش‌های بعدی دانشنامه مورد توجه قرار گیرد؛ چنان‌که باید آن بخش از اسناد و مدارک مربوط به امام‌خمینی نیز که در بایگانی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی وجود دارد و هنوز انتشار عمومی نیافته است، تا آنجا که در چارچوب سیاست‌ها و مقررات کلی مؤسسه قرار می‌گیرد، در ویرایش‌های بعدی در شمار منابع دانشنامه قرار گیرد.
* اشاره کردید که بخشی از مقالات را مستند به تصاویر نیز گرده‌اید. لطفا در این باره توضیح بیش‌تری بدهید.
مستندسازی مقاله‌ها به تصاویر در شیوه‌نامه دانشنامه پیش‌بینی نشده بود و در دوره اخیر مدیریت دانشنامه در دستور کار قرار گرفت و بخشی از مقاله‌ها به تناسب موضوع، مستند به یک یا چند تصویر نیز شد که شامل بیش از یک‌سوم مقاله‌هاست، طبعاً با توجه به محدودیت‌ها و برخی ملاحظات موجود، در فرصت‌های پایانی نگارش و تدوین دانشنامه، کار دشواری را در فراهم‌ساختن و گزینش تصاویر مناسب از منابع مختلف و پراکنده، مستقیماً بر عهده مدیر دانشنامه گذاشت. افزون بر آن، ۶۲۴ تصویر نیز در دوازده محور به عنوان مجموعه تصاویر برگزیده امام‌خمینی در پایان دانشنامه آمده است تا بخشی هرچند محدود از هزاران تصویر مربوط به امام‌خمینی که در منابع مختلف وجود دارد، یکجا در دسترس علاقه‌مندان باشد. تهیه و چینش تصاویر کار بسیار سنگینی بود که مستقیما بر عهده بنده بود و شرح آن را در مقدمه آورده‌ام.
* طبعا کاری در این حجم و با توجه به ماهیت آن، مشکلات و محدودیت‌هایی را نیز برای شما و همکارانتان داشته است. خوب است به برخی از آنها اشاره فرمایید.
نگارش و تدوین دانشنامه امام‌خمینی افزون بر مشکلات و دشواری‌های کار دانشنامه‌نگاری، با برخی مشکلات دیگر نیز روبه‌رو بوده است که کم‌وبیش بر روند و سرعت کار و محتوای مقاله‌ها اثر گذاشته است و مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: ۱. دشواری و محدودیت به دلیل شخصیت‌محور بودن دانشنامه امام‌خمینی در گزینش مدخل، حجم و کیفیت نگارش و برخی ملاحظات بیرونی، ۲. محدودیت‌های برخاسته از معاصربودن، به‌ویژه برخی ملاحظات سیاسی و مانند آن، ازجمله برخی مسائل و رویدادهای دوران پس از ارتحال امام‌خمینی، ۳. شکل‌نگرفتن منابع به اندازه کافی در برخی موضوع‌ها به دلیل معاصربودن، ۴. دشواری استفاده از صحیفه امام و استناد به آن و تفاوت آن با منابع نگارشی امام‌خمینی؛ به‌رغم اینکه این کتاب در بسیاری از مدخل‌ها به‌ویژه در بخش اجتماع و سیاست عمده‌ترین منبع در شناخت دیدگاه‌های امام‌خمینی به شمار می‌رود، ۵. مشکلات و محدودیت‌های مالی که از آغاز همکاری ما تا همین امروز وجود داشته است.
با این حال، به توفیق خداوند و با همکاری نزدیک همکاران و همراهان دانشنامه و با تحولی که در چگونگی مدیریت دانشنامه از مرداد ۱۳۹۰ پدید آمد، روند کار نگارش و تدوین، وضع یکدست و پیوسته‌ای پیدا کرد و در حالی که دست‌بالا تا آن زمان، بدون لحاظ مقدمات کار، تنها حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد کار نگارش پیش رفته بود و تنها هشت مقاله به مرحله ماقبل پایانی رسیده بود، در این مدت به‌رغم برخی محدودیت‌های یادشده همراه با افزودن مدخل‌های مصوب جدید، کار دانشنامه سرانجام یافت و سپاسگزار خداوند هستیم؛ همچنان که قدردان زحمات همکاران گذشته و حال و همراهی مسئولان موسسه بوده و هستیم.
* قبول دارید که این دانشنامه به‌رغم تلاش فراوان همه دست‌اندرکاران آن دارای کاستی‌ها و احتمالا اشتباهات باشد. نظرتان در این باره چیست؟
درست است، دانشنامه امام‌خمینی به‌رغم اهتمام و تلاش‌ها و دقت‌های بسیار فراوان و بازخوانی‌ها و بازنویسی‌های متعدد که برای به حداقل‌رساندن کاستی‌های آن صورت گرفته، با توجه به طبیعت کار و نیز برخی محدودیت‌ها که به آن اشاره شد، به‌ویژه مطالب ریز و درشت فراوانی که از چشم دست‌اندرکاران دانشنامه دور مانده، خالی از کاستی و اشکال نیست و این کاستی‌ها در ویرایش‌های بعدی، ازجمله با نقدهای عالمانه‌ای که صورت می‌گیرد، باید به حداقل برسد یا برطرف گردد؛ از این رو چنان که در مقدمه نیز تاکید کرده‌ام، همین جا نیز خاطرنشان می‌شود که این دست ملاحظات و نقدها برای دانشنامه امری مغتنم است و امید می‌رود صاحب‌نظران و دلسوزان از آن دریغ نکنند و با انتشار عمومی نقد یا فرستادن خصوصی آن، در کاهش کاستی‌ها مشارکت کنند.
* در پایان لطفا اگر سخن و نکته‌ای تکمیلی دارید بیان فرمایید.
شرح روند تهیه این دانشنامه و ویژگی‌های آن نیاز به مجال بیش‌تری است که علاقه‌مندان می‌توانند از جمله به مقدمه تفصیلی آن مراجعه کنند، اما در پایان می‌خواهم اشاره کنم که دانشنامه امام‌خمینی از آغاز کار خود به دلیل تغییر و تحول در مدیریت مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در قم و سه دوره مدیریت دانشنامه و فراز و فرودی که داشته، در مجموع همراهان و همکاران فراوانی را در طول کار خود در مقاطع مختلف زمانی و در بخش‌های مختلف مدیریتی، علمی و اجرایی داشته است و به سرانجام رسیدن دانشنامه مرهون زحمات و تلاش‌های همه آنان است؛ چنان‌که دانشنامه از حمایت و همراهی نزدیک مسئولان و مدیران و همکاران این مؤسسه در قم و تهران برخوردار بوده است. به صورت خاص در دوره مدیریت جدید دانشنامه از سال ۱۳۹۰ نیز گروهی از مدیران، کارشناسان و نیروهای اجرایی و نیز نویسندگان به جمع یاران دانشنامه پیوستند. در گروه نویسندگان که از طیف‌های مختلف حوزوی و دانشگاهی و با گرایش‌های مختلف بوده‌اند، بیش از ۲۶۰ نفر با دانشنامه همکاری کرده و دارای مقاله هستند.
اینجانب به عنوان خادم دانشنامه امام‌خمینی وظیفه خود می‌داند از همه این عزیزان صمیمانه سپاسگزاری و قدردانی کند؛ به ویژه از جناب آیت‌الله سیدحسن خمینی، به دلیل حمایت از کار دانشنامه و بهره‌مندی از دیدگاه‌های ایشان؛ دکتر حمید انصاری، قائم‌مقام وقت رئیس مؤسسه، به دلیل همراهی مستمرّ خود با دانشنامه؛ حجج الاسلام و المسلمین آقایان سیدحبیب‌الله موسوی، مسئول مؤسسه در قم، به دلیل همکاری نزدیک و بی‌دریغ، و نیز عضویت در شورای عالی علمی و کمیته اجرایی دانشنامه؛ مهدی مهریزی، مسئول سابق مؤسسه در قم، آغازگر تدوین دانشنامه؛ محمد مرادی و مهدی بخت‌‌آور، مدیران پیشین دانشنامه؛ حسن پویا، معاون پژوهشی مؤسسه قم، عضو کمیته علمی و کمیته نهایی دانشنامه در دوره اخیر؛ مهدی پورحسین، به دلیل همکاری گسترده در مسئولیت معاونت امور علمی دانشنامه از سال ۱۳۹۰ و عضویت و دبیری جلسات کمیته‌ها و شورای عالی علمی؛ باقر صاحبی، پروین‌سادات قوامی و محمدهادی زاهد به دلیل همکاری فراوان در نگارش، و نهایی‌سازی مقالات؛ نیز همه مدیران محترم گروه‌ها.(گفتگو از: داود رضایی)