قدم نهادن بر بال فرشتگان

یکی از عوامل موثر در شرح صدر، علم و معرفت است که دارای تقسیمات متفاوتی است.

امام خمینی(س) آن را به سه دسته تقسیم می نمایند:

۱.علم فقه و سیاست مدن که درباره اعمال قالبیه است و وظایف آن، برای نشئه ظاهر نفس است و عهده دار بیان احکام و زندگی افراد است. متولی این علم پس از انبیاء و اوصیا (ع) فقها هستند.

۲. علم به اصول اخلاقی که انسان می تواند با به کار گیری آن اصول، نفس را با ملکات عالی نورانی کند و به انسان کامل تبدیل شود و یا با عمل بر خلاف آن، نفس را چنان تاریک کند که در ظلمت کامل قرار گیرد و از مرتبه حیوانیت پایین تر رود. متولی این علم پس از انبیاء و اوصیا (ع) عالمان علم اخلاق هستند.

۳. علم به کمالات عقلیه و وظایف روحیه که عالی ترین مرتبه علم است و در آن به عالم مجردات؛ از قبیل ملائکه و اصناف آن، از بالاترین مرتبه تا نازل ترین آن، علم حاصل می شود. متولی این علم، پس از انبیاء و اوصیا (ع) حکما و صاحبان معرفت هستند.

به عقیده حکما، برای درک حقایق ابتدا باید نفس را تزکیه کرد تا نورانیت لازم را کسب کند؛ سپس از طریق عقل، حقایق را به دست آورد. (ر.ک: شرح چهل حدیث، ص ۳۸۶-۳۸۷)

از دیدگاه امام(س) اولین قدم در تهذیب و تزکیه نفس، خروج از انانیت است؛ زیرا وقتی که انسان منیت را از خود حذف کند، راه رسیدن به حقیقت را باز کرده است و به همین دلیل امام از کسی که پا از مرتبه انسانیت فراتر گذاشته باشد، تغبیر به: «بر بال فرشتگان قدم نهادن» نموده اند که ما آن را تقوا می خوانیم.

نفس در مسیر کسب تقوا،  به مرتبه تجردی می رسد که همان مقام فرشتگان است. بر اساس دیدگاه حکما که معتقدند فرشتگان نورند، نفس هم در این مرتبه نورانی می شود. چون نور سبب انبساط است، پس نفس هم انبساط می یابد و ظرفیت آن گسترده می شود؛ چون خورشیدی می شود که علاوه بر نورانی بودنش اطراف خود را نیز نورانی می کند. از طرف دیگر در آیه ( «أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقَاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولَئِکَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ»  پس آیا کسی که خدا سینه‏ اش را برای [پذیرش] اسلام گشاده و [در نتیجه] برخوردار از نوری از جانب پروردگارش می‏ باشد [همانند فرد تاریکدل است] پس وای بر آنان که از سخت‏ دلی یاد خدا نمی کنند اینانند که در گمراهی آشکارند/ سوره  زمر آیه ۲۲) شرح صدر عامل ایجاد نور الهی ذکر شده است.

درجات متفاوت علم، سبب ایجاد شرح صدر می شود؛ بنابراین هر چه معرفت بالاتر باشد، شرح صدر آن، از مرتبه بالاتری برخوردار است و این نیز در کمال معرفت موثر است. پس هر دو در یکدیگر تاثیر مستقیم دارند.