توضیحات کارشناس:
سجده را که حقیقت آن نهادن پیشانی بر زمین به قصد تعظیم؛ و حاصلش فنای مطلق است، از نظر فقهی، اقسامی است از قبیل: سجده نماز، سجده سهو، سجده تلاوت، سجده شکر، سجده تذلل و سجده شکر. (مراجعه شود به العروة الوثقی مع تعالیق الامام خمینی قدس سره؛ کتاب‌الصلاة، فصل فی السجود؛ و کتاب آداب‌الصلواة امام خمینی ره؛ مقاله اولی، آخر فصل اول)
در هر یک از چهار سوره‌ی النجم، العلق، السجده و فصلت که سور عزائم خوانده می‌شوند، آیه‌ای است که در عرف عامه مردم به آیات سجده معروف است. این بدان جهت است که از نظر شرعی اگر کسی تمام هر یک از آن‌ها را گوش داده و یا تلاوت نماید، واجب می‌شود که فورا و بی درنگ در برابر خداوند بزرگ متعال سجده نماید. تا جایی که اگر کسی آن را از روی فراموشی و یا از سر نافرمانی و عصیان ترک کند از گردنش ساقط نمی‌شود و هرگاه که متذکر گردید باید آن را فورا به جا آورد. (رجوع شود به تحریرالوسیله، ج1، کتاب‌الصلاة، القول فی سجدتی التلاوة و الشکر)
در فقه به این سجده، سجده تلاوت گفته می‌شود.
این‌که در این سجده رعایت کدام یک از شرایط معتبر در سجده نماز، لازم است و تکبیرة الاحرام، ذکر واجب و تشهد و سلام دارد یا نه؟ از جمله فروعات مسأله است که در علم فقه مورد بحث قرار می‌گیرد.
امام خمینی (س) در باره شرایط سجده تلاوت، چنین معتقدند:
«یعتبر فی هذا السجود بعد تحقق مسماه النیة و إباحة المکان. و الأحوط وضع المواضع السبعة، و وضع الجبهة على ما یصح السجود علیه، و إن کان الأقوى عدم اللزوم، نعم الأحوط ترک السجود على المأکول و الملبوس، بل عدم الجواز لا یخلو من وجه، و لا یعتبر فیه الاستقبال، و لا الطهارة من الحدث و الخبث، و لا طهارة موضع الجبهة، و لا ستر العورة» (همان، مسأله 6)
بنابر این؛ مطابق این فتوا:
1- در سجده تلاوت علاوه بر تحقق مسمای سجده، نیت و مباح بودن مکان نیز لازم است؛
2- بر زمین گذاشتن هفت موضع بدن و بر مهر و مانند آن (مایصح السجود علیه) گذاشتن پیشانی، در سجده تلاوت واجب نیست، بلکه احتیاط مستحب است؛ اما همانند سجده نماز گذاشتن پیشانی بر خوردنی‌ها و پوشیدنی‌ها جایز نیست؛ البته در باره تعبیر به "المواضع السبعة" دقت و تأملی لازم است که در انتهای این مطلب انشاءالله به آن خواهیم پرداخت؛
3- رو به قبله بودن انسان به هنگام سجده تلاوت، لازم نیست؛
4- طهارت از حدث (با وضو و غسل بودن)، طهارت از خبث (پاک بودن بدن و لباس)، در این سجده معتبر نیست؛ همچنین است پاک بودن پیشانی و ستر عورت.
فتوای امام خمینی (س) نسبت به لزوم و عدم لزوم ذکر، تشهد، سلام و تکبیرة الاحرام نیز آن است که:
5- هیچ یک از این امور در سجده تلاوت وجود ندارد؛
6- تکبیر گفتن به هنگام سر برداشتن از آن مستحب است؛
7- گفتن ذکر واجب نیست، بلکه مستحب است؛
8- در عمل به استحباب ذکر گفتن، هر ذکری گفته شود کفایت می‌کند، و بهتر است که گفته شود: «لا إله إلّا اللّٰه حقّا حقّا، لا إله إلّا اللّٰه إیمانا و تصدیقا، لا إله إلّا اللّٰه عبودیّة و رقّا، سجدت لک یا ربّ تعبّدا و رقّا، لا مستنکفا و لا مستکبرا بل أنا عبد ذلیل خائف مستجیر»
(همان، مسأله 7)
اما بیان تأملی که آن را وعده دادیم:
در متن تحریرالوسیله همان‌گونه که گذشت، تعبیر شده است به "المواضع السبعة" و نفرموده‌اند "المواضع الستة"، و این سؤال مهمی را پیش می‌آورد. اگر در سجده تلاوت، بر زمین گذاشتن هفت موضع که پیشانی یکی از آن‌هاست، احتیاط مستحب می‌باشد، پس تحقق مسمای سجده به چیست؟
وجه تصحیح این تعبیر، به آن است که بگوییم امام ره در تحقق مسمای سجده، بر زمین قرار گرفتن پیشانی را لازم ندانسته‌اند؛ و مؤید این مدعی گرفته می‌شود عبارت ایشان در تحریرالوسیله، که فرموده‌اند: «و لابد فیه من الانحناء و وضع الجبهة علی وجه یتحقق به مسماه و هذا مدار الرکنیة و الزیادة العمدیة و السهویة»؛ زیرا که "وضع الجبهة علی وجه" را می‌توان به معنایی غیر از مفهوم " وضع الجبهة علی الارض" نیز گرفت؛ لیکن این وجه با قرائن دیگر تقویت نمی‌شود.
اولا: امام (س) بر این عبارت صاحب عروه، «فصل فی السجود و حقیقته: وضع الجبهة علی الارض بقصد التعظیم» حاشیه ندارند.
ثانیا: ایشان در حاشیه بر همین عبارت وسیلة‌النجاة، ذیل کلمه "والاحوط" تصریح فرموده‌اند «لکن الاقوی عدم لزوم وضع ماعدا الجبهة، ...»
بنابر این: قدر مسلم آن است که:
تا قبل از اقدام به وارد نمودن حواشی وسیلة‌النجاة در متن، فتوای حضرت امام ره در باره سجده تلاوت، عدم لزوم وضع مواضع ششگانه بر زمین بوده است نه مواضع هفتگانه؛ اما بعد از آن و به هنگام تالیف کتاب ارزشمند تحریرالوسیله، یا نظرشان تغییر کرده و از روی توجه، از افزودن عبارت "ماعدا الجبهة" به متن خودداری فرموده‌اند، و یا این‌که بر همان نظر پیشین بوده‌‌اند و حذف آن به عمد نبوده است.
1392/10/08