پرتال امام خمینی(س): سمینار علمی «عدالت اجتماعی از منظر امام خمینی(س)» بعدازظهر روز چهارشنبه ۱۰ آذر ماه از سوی پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی، با سخنرانی آیت الله دکتر سید محمدعلی ایازی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دکتر محمد خوش چهره، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و دکترعبدالسلام کریمی برگزار شد. در ابتدای این سمینار آیت الله سید محمدعلی ایازی گفت: بحث عدالت اجتماعی از موضوعات و محورهایی است که ما اگر به عنوان مقدمه، یک بررسی جامع در قرآن داشته باشیم می بینیم که در مجموع، دو واژه شناخته شده «عدل» و «قسط» حدود ۴۸ بار تکرار شده اند.
مفهوم عدالت در قرآن تعریف
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: مصادیق عدالت ۲۸ بار در ۲۴ آیه و ۱۱ سوره و واژه قسط ۲۷ بار در ۲۴ آیه و ۱۷ سوره مطرح شده است.
او ادامه داد: مفهوم «عدالت» مفهومی است که در قرآن تعریف نشده است. یعنی جزو مفاهیمی هستند که حقیقت شرعیه ندارند. در نتیجه مفهوم عدالت و قسط مفاهیمی هستند که در طول زمان میل به توسعه دارند. یعنی ممکن است یک مسأله در یک زمانی عدالت باشد و در یک زمان دیگری عدالت نباشد.
رابطه میان امنیت اقتصادی و عدالت اجتماعی
ایازی در ادامه گفت: بسیاری از موضوعات و محورها در این خصوص وجود دارند. به عنوان نمونه، در قرآن کریم بحث امنیت مطرح شده است. روایات فراوانی در باب امنیت آمده است. وقتی درباره امنیت سخن به میان می آید، دو نوع امنیت مطرح است. یکی امنیتی که حکومت برای خود فرض می کند و دیگر امنیتی که برای مردم فرض می شود. امنیت فکری، امنیت اقتصادی، امنیت اجتماعی گرچه شاید در متون ما ربطی به عدالت نداشته باشند، ولی کسی تردید ندارد که امروز امنیت اقتصادی با مقوله «عدالت اجتماعی» گره خورده است. نمی شود در یک جامعه سخن از امنیت اقتصادی کرد و ارتباطی با مسأله عدالت و آنهم مسأله عدالت اجتماعی نداشته باشد. اینجاست که وقتی به مفهوم عدالت اشاره می کنیم، می بینیم که این عدالت باید در حوزه های مختلف وجود داشته باشد.
وی بیان کرد: یکی از محورهایی که در عدالت اجتماعی مطرح است بحث عدالت قضایی است. ما در قرآن کریم آیات زیادی در باب عدالت قضایی داریم. اما مثلا فرض کنید در زمان پیامبر مسأله ای به نام هیأت منصفه و داشتن وکیل مطرح نبوده است. ولی امروز تردیدی نیست که عدالت تحقق پیدا نمی کند مگر اینکه متهم وکیل داشته باشد و هیأت منصفه ای بر دادگاه او نظارت کند.
انتخاب مردم و اصل عدالت
آیت الله ایازی گفت: ما در حوزه عدالت اجتماعی در طول زمان ممکن است مسائلی را داشته باشیم که در طول زمان های مختلف تغییر کرده باشند. مثلا فرض کنید در زمان پیامبر در ماجرای عقبه ثانیه، وقتی آنها خدمت پیامبر رسیدند و از ایشان درخواست کردند تا ایشان به مدینه بروند، پیامبر فرمودند من وقتی می آیم که شما بیعت کنید. بیعت این بود که آنها دست خود را دراز کرده و رضایت مردم اعم از مسلمان و غیرمسلمان فراهم باشد. اما در آن مقطع تنها روسای قبایل بیعت کردند. امروز دیگر بیعت روسای قبایل نمی تواند به معنای عدالت باشد بلکه آحاد اشخاص می تواند زمینه عدالت را فراهم کنند. به تعبیر امروز، انتخابات و آحاد مردم هستند که این عدالت را برای حاکم تعیین می کنند.
وی ادامه داد: بدون انتخاب مردم مسأله عدالت تحقق پیدا نمی کند، به دلیل اینکه مفهوم عدالت مفهومی است که در طول زمان می تواند تحقق پیدا کند. مرحوم امام در این زمینه یکی در بحث منشور روحانیت این تعبیر را داشتند و همچنین نامه ای هم خطاب به شورای نگهبان دارند.
ایازی یادآور شد: در آن نامه که مربوط به منشور روحانیت است، می گویند زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهاد است. مسأله ای که در قدیم دارای حکمی بوده است، به ظاهر ممکن است همان مسأله در روابط حاکم بر سیاست، اجتماع و اقتصاد یک نظام، حکمی جدید پیدا کند. یعنی ممکن است مسأله ای در گذشته در زمره عدالت بوده ولی امروز دیگر چنین نباشد. یا مسأله ای که در گذشته عادی بوده، امروز دیگر چنین نباشد. به عنوان مثال امروز می گویند اگر می خواهید انتخابات برگزار کنید، باید انتخابات شفاف و با حضور تمام طرف های ذینفع باشد تا زمینه غیرش به وجود نیاید.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: با شناخت دقیق روابط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی همان موضوع سابق که به ظاهر فرقی نکرده است، موضوع جدیدی شده است. بسیاری از مفاهیم فقهی در فقه ما وجود دارند که دچار تغییر مناسبات شده اند. همچنین بسیاری از مسائل بودند که سابقا در عرف جامعه، خلاف عدالت یا قبیح تلقی نمی شدند. برای نمونه، در سی الی چهل سال گذشته، تنبیه کردن دانش آموز در مدارس امری قبیح نبود و حتی عادی تلقی می شد اما امروز اگر در مدرسه ای این کار تحقق پیدا کند، عقلا آن را تقبیح می کنند و خلاف عدالت می دانند. به این دلیل که شرایط، مفهوم عدالت را به این شکل دگرگون کرده است.
وی ادامه داد: مرحوم آیت الله شیخ محمدحسین اصفهانی در جلد دوم و سوم حاشیه ای بر الکفایه، مسأله ای را درباره «حُسن قبح» مطرح می کنند. اینکه حُسن قبح عقلی، امری اعتباری است. بدین معنا که دایرمدار اعتبار عقلا است و در طول زمان تغییر پیدا می کند. یک چیز ممکن است در گذشته قبیح نبوده و بعد قبیح شده است. یا چیزی که در گذشته حَسن نبوده، اما امروز حَسن شده است. ممکن است چیزی در گذشته حَسن بوده و امروز احسن شده باشد. یا چیزی که در گذشته قبیح بوده و امروز حَسن شده باشد. اعتبارات عقلا که بر اساس آراء مشروعه است، در اینجا مهم است. در این جهت مرحوم امام، در بحث انوار الهدایه خودشان در حاشیه بر الکفایه، از این نکته استفاده می کنند که سیره عقلاء امر اعتبار ذاتی دارد. اگر عقلا امروز در جهان می گویند حقوق بشر، این موضوع حجیت دارد و نیازی نیست ببینیم که آیا این مقوله در زمان پیامبر و ائمه بوده است یا خیر.
مقوله های اجتماعی تغییر پذیرند
ایازی افزود: مقوله های امور اجتماعی، اموری هستند که تغییرپذیرند. در آن عصر چیزی نبوده ولی امروز هست. حتی امروز در آداب اجتماعی خودمان بسیاری از مواردی را داریم که ناشی از این نوع تحولات هستند. می خواهم به پنج مورد از این تحولات اشاره کنم تا دلیل صحبتی را که امام در بحث عدالت به مفهوم «لیقوم الناس بالقسط» مطرح می کنند، روشن کنم. ایشان می خواهند بگویند همه پیامبران به کتاب و میزان می آیند تا مردم بتوانند عدالت را برقرار کنند. این چنین نیست که خدا و پیامبرش بخواهند عدالت را برقرار کنند. بلکه خود مردم باید قائم به قسط شوند.
وی ادامه داد: ۵ عامل وجود دارد که در مسأله عدالت دارای اهمیت است. یک: تغییر در مناسبات اجتماعی و فرهنگی، شیوه حکومت داری، شیوه اطلاع رسانی، استفاده از متخصصین، استفاده از غیرمسلمانان در کارهای تخصصی از مواردی هستند که در مناسبات مختلف تغییر پیدا می کنند و ممکن است در زمانی جزو عدالت باشند و یا در زمان دیگری نباشند.
سن مناسب برای ازدواج
آیت الله ایازی گفت: ممکن است ارتباطی را در زمانی جایز ندانند ولی همان ارتباط در زمان دیگری جایز باشد. ما در روایات هم داریم که امیرالمومنین(ع) در بحث زکات می فرمایند در عهد پیامبر چنین بوده ولی امروز این گونه است. این بدان معناست که تغییر پیدا شده است.
وی در بیان عامل دوم گفت: تغییر در مسائل عدالت و ظلم دومین عامل مهم است. تغییر در مسائل عدالت و ظلم، یعنی چیزی در گذشته مصداق ظلم بوده ولی امروز دیگر چنین نیست. یا چیزی در گذشته مصداق عدل نبوده اما امروز مصداق عدل شده است. گاهی که دعوا و نزاعی میان سنت گرایان و غیرسنت گرایان ایجاد می شود، به همین دلیل است. آنها می گویند حدیث داریم و بسیاری فکر می کنند مقصود از «قضیه فی الواقعه» یعنی شخص، در حالی که ممکن است شخص، زمان یا حتی منطقه باشد. استاد مطهری می فرماید هرجا حکمی تعارضی با عدالت داشت، آن حکم از مسیر خود خارج می شود.
وی گفت: یکی از بحث هایی که درباره آن چالش وجود دارد، کودک همسری است. پرسشی مطرح می شود مبنی بر اینکه سن رشد، برای دختری که می خواهد ازدواج کند چند سال است؟ اینجا برخی از فقها نوشته اند دختران بعد ۹ سالگی می توانند ازدواج کنند. من از همان فقها می پرسم اگر خواستگاری برای دختر شما در ۹سالگی بیاید شما حاضرید او را مزدوج کنید؟ معلوم است که نمی دهید چرا که می دانید او رشد نکرده است. ۱۳ سالگی و حتی ۱۵ سالگی نیز سن مناسبی برای ازدواج نیست. در حالی که ممکن است در گذشته چنین بوده باشد. امروز رشد دختر در این سنین اتفاق نمی افتد. عقلا امروز سن رشد را تعیین کرده اند. از میان ۱۱۰ کشور، ۸۰ کشور گفته اند دختران باید از ۱۸ سالگی ازدواج کنند. و قبل از آن سن اگر کسی زمینه و آمادگی ازدواج را دارد، باید ثابت شود. وگرنه امروز ازدواج کردن یک دختر ۱۳ ساله ظلم است.
در منظر امام، هدف انقلاب جمع میان عدالت اجتماعی و معنویت است
ایازی گفت: علامه وحید بهبهانی رساله ای به نام نکاح صغیره دارد. ایشان می گوید که نکاح صغیره جایز نیست. مرحوم کمپانی می گوید اعتبارات عقلاء یک پایه حسن و قبح و یک پایه عدل و ظلم هستند. اختلاف سومی که وجود دارد بحث اختلاف در مبانی اعتقادی و نگاه به جهان بینی است.
وی ادامه داد: امروز در فقه ما چنین آمده که میت باید حتما دفن شود اگر چنین نکنید توهین محسوب می شود. اما مثلا در هندوستان معتقدند که اگر جنازه را آتش نزنند روحش سرگردان می شود. این جوامع در مبانی اعتقادی اختلاف دارند. اگر کسی بخواهد تغییرات را نگاه کند باید مبنایش را بر پایه عدالت اجتماعی قرار دهد. چهارم اختلاف در دانش و اطلاعات است. در همین موضوع کرونا، بحث هایی مطرح می شد مبنی بر اینکه ما اصولاً پیشگیری کنیم یا نه، واکسن بزنیم یا نه، این ها مسائلی بود که مطرح می شد. اگر کسانی می گفتند واکسن بخریم و وارد کنیم بر اساس سیره عقلا چنین خواسته ای داشتند.
این استاد حوزه و دانشگاه یادآور شد: اینکه مرحوم امام می فرمود، «در اینجا سیره عقلا حجیت ذاتی دارد و احتیاجی به امضاء یا تایید و رد ندارد»، به همین خاطر است. پنجم هم اختلاف در آداب اجتماعی و فرهنگ ها است. اختلاف آداب و فرهنگ ها مصادیق زیادی دارد. مقداری مربوط به شرایط تربیتی است. مقداری هم به شرایط فرهنگی مربوط است.
ایازی گغت: می خواهم در جمله آخر خود از حدیثی استفاده کنم که امام بر آن تکیه داشتند. در اوایل انقلاب، یکی از بحث های مطرح این بود که چرا انقلاب رخ داد؟ ما نیز می گفتیم این انقلابی معنوی است و ما آمده ایم مسائل دینی را به انجام برسانیم و کاری با مادیت و رفاه و پیشرفت نداریم. ولی امام یک سخنرانی کردند تا بگویند این انقلاب یک طرفش عدالت و طرف دیگرش معنویت است. ما نمی توانیم معنویت و عدالت اجتماعی را نادیده بگیریم. امام این روایت را در دو جا آورده اند. «اینکه خدا رحمت کند برادر مرا عیسی که چشم راستش کور بود و خدا رحمت کند برادرم موسی که چشم چپش کور بود.» بعد این تعبیر را به کار می بردند که اگر این انقلاب تنها به مسائل مادی توجه کند چشم چپش مشکل دارد و اگر تنها به مسائل معنوی توجه کند و توجهی به رفاه و مسائل مادی و عدالت اجتماعی نداشته باشد، چشم راستش معیوب است. تعبیری امام دارند که می فرمایند اگر مردم ناراضی شدند و انقلاب به اهداف خود نرسد بدانید تا صد سال مسلمانان نمی توانند سر بلند کنند. بنابراین کسانی نگویند ما انقلاب کردیم برای مسائل معنوی، این انقلاب دو جهت داشت هم عدالت اجتماعی و هم بُعد معنوی. این دو بدون هم حل نمی شوند.
وی در پایان گفت: مفهوم عدالت مفهوم القاء به عرف است و حدود شرعی ندارد و ممکن است جابه جا شود و تغییر صورت گیرد. مبنای تطبیق مفاهیم و مصادیقش در طول زمان بر اساس سیره عقلا است. امام نیز روی این مسأله تاکید دارند. باید توجه کنیم وقتی در انقلاب اسلامی از عدالت سخن می گوییم، این گونه نیست که تنها به جنبه های معنوی توجه شود. این انقلاب تنها در صورتی می تواند به معنویت برسد که جنبه های مادی، رشد و رفاه را هم مدنظر داشته باشد. مسأله عدالت جزو اصول اساسی رسالت پیامبر است.