درک ناقص ما از جبر و اختیار، قضا و قدر و خیر و شر

پرتال امام خمینی(س): سال ها پیش در روزگاری که من نوجوانی پانزده ـ شانزده ساله بودم یک روز تابستان به اتفاق مرحوم ابوی به ده امام زاده قاسم منزل استیجاری حضرت امام خمینی(س) رفتیم. آن سال ها امام به همراه خانواده یکی دو سالی بود که تابستان ها را به آنجا می آمدند تا گریزی از گرمای قم داشته باشند. در آن مجلس سه ـ چهار نفر از روحانیون دیگر هم حضور داشتند از جمله مرحوم آیت الله حاج سید محمدصادق لواسانی  و آیت الله شیخ صادق شاه آبادی. ضمن گفت و گوهای خودمانی و تعارفات جاری روزمره در این قبیل نشست های صمیمی روحانی رسم بود که یکی دو مطلب علمی هم مطرح و هر کس به فراخور حال خویش پاسخی و نظری ارائه می نمود. آن روز بحث جبر و اختیار به میان آمد که آیا ما مختار آفریده شده ایم یا مجبوریم؟ یکی از آقایان می گفت من با توجه به اخبار و روایات ائمه اطهار یقین کرده ام که بشر آزاد آفریده شده است. دیگری معتقد بود به دلیل عقل و برهان ما مختاریم وگرنه باب کیفر و پاداش معنی پیدا نمی کرد و شاید کسی از حاضرین همچون والد ما به دلیل اشراق و معرفت در حالت خَلسِه به این باور رسیده بود که بشر آزاد و در عین حال فرمانبر خواسته الهی است و در حقیقت ملاک اصلی، کلام گوهربار امام صادق علیه السلام است که می فرماید: لاجَبرَ و لا تَفویِض بَل اَمرٌ بیَنَ الَامرِین «نه جبر است و نه اختیار بلکه امری در بین این دو رویه است.»

وقتی نوبت به امام رسید ایشان قریب به این مضمون فرمودند: به نظر من مطالبی از این قبیل برای آدمیزاد قابل فهم نیست؛ جبر و اختیار، قضا و قدر! خیر و شر و .... مطالبی نیستند که ما با درک ناقصمان بتوانیم آن ها را فهم کنیم به همین جهت تا کنون ده ها و بلکه صدها کتاب در این ابواب نوشته شده و کسی به تمام معنی حل مشکل نفرموده است لذا باز هر از چند گاه عالمی محقق در این مباحث دست به قلم می برد. ایشان سپس فرمودند: رمز اینکه خداوند این مسائل را برای بشر طرح نموده ولی قدرت فهم آن را عطا ننموده است به نظر می رسد این باشد که حضرت پروردگار خواسته است به بشر بفهماند که چقدر با همه دانایی، دستش از فهم مسائل خلقت کوتاه است، او که نمی تواند حتی مطالب مربوط به خود را دریابد چگونه به رمز و راز عالم آفرینش پی خواهد برد پس انسان باید بفهمد که در برابر پروردگار بسیار کوچک و حقیر است و جز به عبودیت و بندگی او فکر نکند که خداوند «قادر مطلق» و ما «فقیر محض» هستیم. این بیان نورانی امام برای آن روز من که در سنین نوجوانی بودم بسیار آموزنده بود و بعدها که چندین کتاب در این ابواب را مطالعه کردم چیزی جز حیرت و ماندن در سؤال اولیه برایم باقی نماند و بیشتر به نکته حکیمانه امام باور پیدا کردم.

به نقل از علی ثقفی از کتاب سه حکیم فقیه