پرتال امام خمینی(س)؛ یادداشت ۴۰۹ / حسین مستوفی
سلسله یادداشت های «شرح دعای وداع با ماه مبارک رمضان امام سجاد علیه السلام» به همت معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) تهیه شده و از سوی پرتال امام خمینی(س) در ایام ماه مبارک رمضان منتشر می شود. در شرح دعای وداع، امام سجاد (علیه‌السلام) آخر ماه مبارک رمضان که می‌شد، با سوز و گداز این دعا را می‌خواند و می‌فرمود: ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد. و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمتهایی رسیدیم. دوستی بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد...
مطالب تفسیر که در ۱۵ قسمت تقدیم خواهد شد؛ اکنون قسمت دهم این تفسیر با عنوان وداع های امام سجاد با ماه رمضان از نظر می گردد:
وَ قَدْ أَقَامَ فِینَا هَذَا الشَّهْرُ مُقَامَ حَمْدٍ وَ صَحِبَنَا صُحْبَةَ مَبْرُورٍ وَ أَرْبَحَنَا أَفْضَلَ أَرْبَاحِ الْعَالَمِینَ ثُمَّ قَدْ فَارَقَنَا عِنْدَ تَمَامِ وَقْتِهِ وَ انْقِطَاعِ مُدَّتِهِ وَ وَفَاءِ عَدَدِهِ فَنَحْنُ مُوَدِّعُوهُ وِدَاعَ مَنْ عَزَّ فِرَاقُهُ عَلَیْنَا وَ غَمَّنَا وَ أَوْحَشَنَا انْصِرَافُهُ عَنَّا وَ لَزِمَنَا لَهُ الذِّمَامُ الْمَحْفُوظُ وَ الْحُرْمَةُ الْمَرْعِیَّةُ وَ الْحَقُّ الْمَقْضِیُّ فَنَحْنُ قَائِلُونَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا شَهْرَ اللَّهِ الْأَکْبَرَ وَ یَا عِیدَ أَوْلِیَائِهِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ یَا أَکْرَمَ مَصْحُوبٍ مِنَ الْأَوْقَاتِ وَ یَا خَیْرَ شَهْرٍ فِی الْأَیَّامِ وَ السَّاعَاتِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ قَرُبَتْ فِیهِ الْآمَالُ وَ نُشِرَتْ فِیهِ الْأَعْمَالُ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ قَرِینٍ جَلَّ قَدْرُهُ مَوْجُوداً وَ أَفْجَعَ فَقْدُهُ مَفْقُوداً وَ مَرْجُوٍّ آلَمَ فِرَاقُهُ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ أَلِیفٍ آنَسَ مُقْبِلاً فَسَرَّ وَ أَوْحَشَ مُنْقَضِیاً فَمَضَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ مُجَاوِرٍ رَقَّتْ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ قَلَّتْ فِیهِ الذُّنُوبُ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ نَاصِرٍ أَعَانَ عَلَی الشَّیْطَانِ وَ صَاحِبٍ سَهَّلَ سُبُلَ الْإِحْسَانِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مَا أَکْثَرَ عُتَقَاءَ اللَّهِ فِیکَ وَ مَا أَسْعَدَ مَنْ رَعَی حُرْمَتَکَ بِکَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَمْحَاکَ لِلذُّنُوبِ وَ أَسْتَرَکَ لِأَنْوَاعِ الْعُیُوبِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَطْوَلَکَ عَلَی الْمُجْرِمِینَ وَ أَهْیَبَکَ فِی صُدُورِ الْمُؤْمِنِینَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ لاَ تُنَافِسُهُ الْأَیَّامُ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ شَهْرٍ هُوَ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلاَمٌ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ غَیْرَ کَرِیهِ الْمُصَاحَبَةِ وَ لاَ ذَمِیمِ الْمُلاَبَسَةِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ کَمَا وَفَدْتَ عَلَیْنَا بِالْبَرَکَاتِ وَ غَسَلْتَ عَنَّا دَنَسَ الْخَطِیئَاتِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ غَیْرَ مُوَدَّعٍ بَرَماً وَ لاَ مَتْرُوکٍ صِیَامُهُ سَأَماً اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مِنْ مَطْلُوبٍ قَبْلَ وَقْتِهِ وَ مَحْزُونٍ عَلَیْهِ قَبْلَ فَوْتِهِ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ کَمْ مِنْ سُوءٍ صُرِفَ بِکَ عَنَّا وَ کَمْ مِنْ خَیْرٍ أُفِیضَ بِکَ عَلَیْنَا اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ وَ عَلَی لَیْلَةِ الْقَدْرِ الَّتِی هِیَ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ مَا کَانَ أَحْرَصَنَا بِالْأَمْسِ عَلَیْکَ وَ أَشَدَّ شَوْقَنَا غَداً إِلَیْکَ اَلسَّلاَمُ عَلَیْکَ وَ عَلَی فَضْلِکَ الَّذِی حُرِمْنَاهُ وَ عَلَی مَاضٍ مِنْ بَرَکَاتِکَ سُلِبْنَاهُ
«همانا این ماه، در میان ما ستوده زیست و همراه نیکویی برای ما بود، و برترین سودهای جهانیان را برای ما ارزانی داشت، و آنگاه با پایان گرفتن وقت و سرآمدن مدت و کامل شدن روزهایش از ما جدا شد. اینک آن را وداع می کنیم، وداع کسی که دوری اش برای ما سنگین است و رفتنش برای ما سنگین است، و رفتنش برای ما وحشت زاست. و پیمان ما برای او محفوظ است و حرمت او را پاس می داریم و حقش را ادا می کنیم و می گوییم:
بدرود، ای ماه بزرگ خدا و ای عید دوستان حق. بدرود، ای گرامی ترین همنشین زمانی، ای بهترین ماه در روزها و ساعت ها. بدرود، ای ماهی که آروزها در آن نزدیک گشته و اعمال در آن پخش و فراوان است. بدرود، ای هم نفس که جایگاهت والا، و از دست دادنت دردناک و ای مایه امیدی که دوریت رنج آور است. بدرود، ای همدمی که چون رو کنی شادی آوری و چون سپری شوی وحشت آور و دردناکی. بدرود، ای همسایه ای که دل ها نزد تو نرم شد و گناه ها کاهش یافت. بدرود، ای یاور ما بر شیطان که یاریمان دادی، و ای همراهی که راه های نیکی و احسان را هموار ساختی. بدرود، چه بسیارند آزاد شدگان خداوند در تو، و چه نیکبخت است آن کس که رحمت تو نگه داشت. بدرود، چه بسیار گناه ها که از پرونده ما زدودی و چه عیب ها که بر ما پوشاندی. بدرود، که درنگ تو بر گناهکاران به درازا کشید و چه هیبتی از تو در دل مؤمنان بود. بدرود، ای ماهی که با روزهای تو هیچ زمانی هماوردی نکند. بدرود، ای ماهی که از هر آفتی دور بودی. بدرود، که مصاحبت تو ناپسند نبود، و معاشرتت نکوهیده نبود. بدرود، که با برکت بسیار آمدی و چرک گناهان را شستی. بدرود، ای ماهی که ما تو را وداع می گوییم، بی آنکه از تو ملول و دلزده باشیم، روزه تو را ترک گوییم ولی نه از دلتنگی. بدرود، ای ماهی که پیش از آمدنت آرزوی تو را داشتیم و پیش از از دست دادن بر تو غمگین هستیم. بدرود، چه بسیار بدی ها که به سبب تو از ما برگردانده شد، و چه بسیار نعمت که برکت تو بر ما سرازیر شد. درود بر تو و بر شب قدر که بهتر از هزار ماه است. بدرود، ای ماهی که دیروز بر تو مشتاق بودیم و فردا آرزوی تو را می کنیم. درود بر تو و فضیلت تو که از آن محروم گشته ایم، و برکات گذشته ات که از ما گرفته شد.»
***
امام علیه السلام، با گذر از مظالب گذشته در دعا، هم اکنون به وداع با ماه رمضان می رسد. نخست اظهار می کند چه دوران زیبایی را با ما سپری کردی و چه بسیار به ما سود رساندی، ای ماه گرانقدر تو به کمال و تمام، حق مصاحبت و همراهی را ادا کردی و همه هستی ات یعنی دوران بودنت را به تمام به پایان رساندی و اکنون زمان جدایی فرا رسیده است.
در ابتدای بحث(جلسه اول)، گفته شد که وداع با هر چیزی سه صورت دارد، و وداع با ماه رمضان از دسته سوم، وداع با محبوب قابل بازگشت است، در این نوع وداع است که وداع کننده که گریزی از جدایی ندارد، به توصیف زیبایی ها و بهره هایی که از این مصاحبت داشته می پردازد و دلتنگی خود را از جدایی ابراز کرده است و امید خویش را به بازگشت حفظ کرده و از دست نمی دهد. وداع با ماه رمضان برای کسانی معنا دارد که با ماه رمضان بوده اند، و آن را درک کرده اند، آن کس که ماه رمضان را درنیافته و آن را درک نکرده است، وداع هم برای وی معنا و مفهومی ندارد. وداع با ماه رمضان برای مسافران به سوی حق معنا دارد که سفر دراز خویش را برای وصول به حقیقت و در آغوش کشیدن فوز لقای خداوند، و ورود به منزلگاه بهشت حق تعالی دریافته اند و فهمیده اند که ماه رمضان و روزه آن چه اندازه در رساندن انسان به این مقصود تأثیرگذار است.
این است که امام علیه‌السلام مانند عاشقی که همراه و مددکار خویش را از آن بهره ها برده تا به معشوق دست یابد، با ماه رمضان وداع می کند و آن را مخاطب قرار داده و با وی صمیمانه سخن می گوید، این خطاب حضرت استعاره و مجاز نیست، بلکه ماه رمضان این آفریده خداوند دارای روح حیات و زندگی و درک و شعور است که همراهان و ساکنان خویش را به زندگی طیب می رساند، ماه رمضان، سخن رفیق خویش را در می یابد و می تواند با وی همدردی و همدلی کند، امام با یک جسم بی جان و بی روح وداع نمی کند، بلکه با یک حقیقت زنده و زندگی بخش، وداع می کند. امام علیه السلام با ماه رمضانی وداع می کند که از اسمای خداوند و مظهر اسم حق است، اسمی که گرمابخش وجود انسان و گدازنده دل و قلب وی و سیردهنده به سوی مطلوب (حق) است.
امام علیه السلام با بیان زیبایی های حضور این ماه و ظرافت های وجودش و برکات هستی اش، جدایی را اعلام می کند، جدایی که به ناچار اتفاق افتاده است و از آن گریزی نیست، ولی امام علیه السلام از این جدایی خوشحال نیست و دلتنگ آن است و آرزومند برگشت آن.
امام علیه السلام، با ابراز اینها اعلام می کند که ما یاد و خاطره تو و برکات تو را در علم و عمل نگاه داشته، و پیمان همراهی تو را از یاد نبرده و با حفظ آثار تو که پاکی های درون انسان و افزایش روحانیت وجود انسان و زدون آلودگی هاست، تا آمدن بار دیگر تو زنده نگه داشته و به آن وفادار می می مانیم.
امام علیه اسلام با تعابیری بسیار زیبا و عالی از ماه رمضان سخن می گوید که بیش از آنچه امام علیه السلام، فرموده ما را بر آن شرحی نیست و باید آنها را مرور و تکرار کرد و با چند باره خواندن آنها و تأمل در این درودها و سلام ها با شهر رمضان، شهر تربیت، شهر پیراستن و آراستن، شهر کم کردن کاستی ها و افزودن برداشتن ها، با آن همراه شد و سرور با آن بودن را و اندوه جدا شدن را یادآوری کرد، و با حفظ خاطره آن در ذهن و عمل و باقی ماند، تا وصول به آن مطلوب حقیقی میسر گردد.
***
مروری بر درودها و بدرودهای امام در ماه رمضان.
ای ماه بزرگ خدایی و ای عید اولیای حق، عید روز شادمانی و شادی و نشاط و سرور است، عید اولیای حق به قرب حق و به نو شدن روح و جان است که با بندگی و اطاعت و راز و نیاز با حق حاصل می شود. ای ماهی که ساعت ها و لحظ های تو چه اندازه گرانقدر و بهترین بود. ای ماهی که آروزها و آمال انسان حقیقت پیدا کرد و دست یافتن به ان نزدیک شد. از آروزهای دور و دراز که حاصل خیال و فریب کار است دور شدیم و به آروزهایی که دست یافتنی و مطلوب انسان است رسیدیم و تو برایمان حصول آن را نزدیک و شدنی کردی. درود بر تو ای ماهی که در همه ساعات تو، کار و عمل منتشر شده است، وقتی که نفس ها در ان تسبیح و خواب در آن عبادت است، زمانی از لحظه های تو نیست مگر اینکه که در آن به کاری مفید و مؤثر مشغول هستیم. ای ماهی که در بودن ارزشت والا بود، و رفتن تو دردناک، و امید بودی و امید هستی و امید دهنده ای. ای ماهی که همدمی بودی که آنگاه که آمدی با خود سرور آوردی و اکنون که می روی جدا شدن از تو چه دردناک است. ای ماهی که به همجوارانت نرمی دل عطا کردی و با نرمی دل و رقت آن به مردمان مهربان تر شدیم، و انفاق کردیم و دستیگری نمودیم، و با رقت دل به حق عشق ورزیدیم و بر تاریکی ها و فاصله های خود با حق گریستیم و تیرگی ها را از وجود خود زدودیم و فاصله ها را که با گناهان حاصل شده بود با کاستن از آن کم کردیم. ای ماهی که چه بسیار کمک بودی به چیره شدن بر شیطان، و هم چه بسیار همراه بویدی بر نیکوکاری و احسان و پیمودن خوبی ها. ای ماه رستگاری، ماهی که خداوند چه بسیار انسان ها را از آتش رهایی داد و با نجات از جهنم به رستگاری رساند. هر شب از تو گذشت، فوجی بیشتر از شب گذشته به دست حق از آتش نجات یافته و ورقه آزادی دریافتند و با نگاهداشت پاس حرمت تو -ذکر و روزه- به سعادت نائل آمدند. ای ماه نابود کننده گناه ها و ای ماه پوشاننده عیب ها. ای ماهی که بودنت بر تبهکاران سخت بود و در سینه های اهل ایمان عظمتی شایسته داشتی. ای ماهی که هیچ زمان دیگر را یارای برابری با تو نیست. ای ماه زیبای حق، که سلامت همه وجود تو را فراگرفته و همه چیز در تو به سلامت گذشت، سلامتی که دل و جان و روح انسان آزرده نشد. ای ماه خدا که خوشایندی با تو بودن، ما را فرا گرفت و در همراهی با تو هیچ دل آزردگی نبود. درود بر تو ای ماهی که با برکات آمدی و با پاک کردن ما و خطاهای ما از ما جدا شدی.
اکنون، نه با از دست دادن تو خوشحالیم، و نه از رفتن تو شادمان، همنشینی را داریم از دست می دهیم که در طول همنشی اش آزرده نشدیم و هیچ دلزدگی ای از بودن با وی برایمان پیش نیامد، روزه روزهای تو خوشایند ما بود و ما را آزرده نکرد.
ای ماه زیبای حق، که پیش از آمدنت در انتظارت بودیم، و قبل از رفتن، غمگین جدایی تو هستیم. چه خوش مصاحبی که با آمدنت بسیاری از بدی ها را از ما دور ساختی و بسیاری برکات بر ما جاری کردی. ای ماهی که حریص و مشتاق رسیدن تو پیش از آن بودیم، و هم اکنون نیز بی اندازه مشتاق دوباره برگشتن تو هستیم. درود و سلام بر تو که با رفتنت چه بسیار از نعمت ها که از آن محروم می شویم و چه بسیار برکات که از ما گرفته می شود.