پرتال امام خمینی(س)؛ یادداشت ۴۰۷ / حسین مستوفی
سلسله یادداشت های «شرح دعای وداع با ماه مبارک رمضان امام سجاد علیه السلام» به همت معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) تهیه شده و از سوی پرتال امام خمینی(س) در ایام ماه مبارک رمضان منتشر می شود. در شرح دعای وداع، امام سجاد (علیه‌السلام) آخر ماه مبارک رمضان که می‌شد، با سوز و گداز این دعا را می‌خواند و می‌فرمود: ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد. و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمتهایی رسیدیم. دوستی بود که به همراهش رحمت و مغفرت و برکت آورد...
مطالب تفسیر که در ۱۵ قسمت تقدیم خواهد شد؛ اکنون قسمت یازدهم این تفسیر با عنوان اعتراف به تقصیر در ماه رمضان از نظر می گردد:
اَللَّهُمَّ إِنَّا أَهْلُ هَذَا الشَّهْرِ الَّذِی شَرَّفْتَنَا بِهِ وَ وَفَّقْتَنَا بِمَنِّکَ لَهُ حِینَ جَهِلَ الْأَشْقِیَاءُ وَقْتَهُ وَ حُرِمُوا لِشَقَائِهِمْ فَضْلَهُ أَنْتَ وَلِیُّ مَا آثَرْتَنَا بِهِ مِنْ مَعْرِفَتِهِ وَ هَدَیْتَنَا لَهُ مِنْ سُنَّتِهِ وَ قَدْ تَوَلَّیْنَا بِتَوْفِیقِکَ صِیَامَهُ وَ قِیَامَهُ عَلَی تَقْصِیرٍ وَ أَدَّیْنَا فِیهِ قَلِیلاً مِنْ کَثِیرٍاَللَّهُمَّ فَلَکَ الْحَمْدُ إِقْرَاراً بِالْإِسَاءَةِ وَ اعْتِرَافاً بِالْإِضَاعَةِ وَ لَکَ مِنْ قُلُوبِنَا عَقْدُ النَّدَمِ وَ مِنْ أَلْسِنَتِنَا صِدْقُ الاِعْتِذَارِ فَأْجُرْنَا عَلَی مَا أَصَابَنَا فِیهِ مِنَ التَّفْرِیطِ أَجْراً نَسْتَدْرِکُ بِهِ الْفَضْلَ الْمَرْغُوبَ فِیهِ وَ نَعْتَاضُ بِهِ مِنْ أَنْوَاعِ الذُّخْرِ الْمَحْرُوصِ عَلَیْهِ وَ أَوْجِبْ لَنَا عُذْرَکَ عَلَی مَا قَصَّرْنَا فِیهِ مِنْ حَقِّکَ وَ ابْلُغْ بِأَعْمَارِنَا مَا بَیْنَ أَیْدِینَا مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُقْبِلِ فَإِذَا بَلَّغْتَنَاهُ فَأَعِنِّا عَلَی تَنَاوُلِ مَا أَنْتَ أَهْلُهُ مِنَ الْعِبَادَةِ وَ أَدِّنَا إِلَی الْقِیَامِ بِمَا یَسْتَحِقُّهُ مِنَ الطَّاعَةِ وَ أَجْرِ لَنَا مِنْ صَالِحِ الْعَمَلِ مَا یَکُونُ دَرَکاً لِحَقِّکَ فِی الشَّهْرَیْنِ مِنْ شُهُورِ الدَّهْرِ
«بار خدایا ما اهل این ماهی هستیم که ما را به آن شرافت دادی، و به منت خودت توفیق ادراک آن را به ما عنایت کردی، آنگاه که تیره بختان وقت آن را نشناختند، و از بدختی شان از فضل آن محروم ماندند. تویی عهده دار آنچه از شناخت این ماه برای ما برگزیدی و به سنت آن راه نمودی و توفیق روزه داری و نمازگزاردن را ارزانی داشتی، هر چند ما کوتاهی کردیم و اندکی از بسیار به جا آوردیم.
بار خدایا، حمد برای توست، در حالی که به بدکرداری خویش اقرار می کنیم و به سهل انگاریمان معترفیم و از ژرفای دلمان پشیمانیم و به زبانمان عذرخواهی راستین داریم، پس در برابر کوتاهی که در این ماه داشتیم، ما را پاداشی ده که به یاری آن بر فضیلت مرغوب دست یابیم و به آن اندوخته های گوناگون که به آن مشتاق شده ایم را بستانیم. عذر تقصیر ما را در ادای حق تو بپذیر و عمر ما را تا ماه رمضان آینده دراز کن، پس اگر ما را به ماه رمضان آینده رساندی، بس یاریمان کن تا آنگونه که سزاوار توست، عبادتت کنیم و ما را یاری ده به انجام اطاعتی که شایسته آن ماه است و عمل صالحی که سبب تدارک حق تو در آن دو ماه از ماه های روزگار خواهد بود، بر دست ماه جاری ساز.» امام سجاد علیه السلام با کلمه تأکید «إنّ» بیان می کند، ما اهل این ماه شریف بودیم. حرف تأکید یا برای بیان نشاط و رغبت یا به جهت کمال اهتمام و عنایت و یا اظهار کمال تضرع می باشد که هر سه آن در اینجا مناسبت دارد.(ریاض السالکین، ذیل دعای ۴۵).
آری، «اهل ماه رمضان» بودن مهم است، برخورداری از شرافت و رحمت این ماه به اهلیت بر می گردد. چه بسیار کسانی که سال های سال بر آنها ماه رمضان می گذرد، ولی اهل آن ماه نمی شوند و آنان تیره بختانی هستند که وقت آن را نمی شناسند. مراد از جهل از جهل به وقت ماه رمضان، ندانستن زمان آن نیست که با نگاه به تقویم برای هر فردی حاصل می شود، بلکه مراد از آن عدم درک موقیعت آن و نداشتن اهتمام به آن و وا گذاشتن و اهمال نسبت به آن است، آنهایی که از روزه آن سرباز می زنند و وجوب آن را انکار می کنند و آن را ترک می کنند و دیگر آداب و دستورات این ماه را به هیچ می گیرند، این همان شقاوت و بدبختی است که سهم آنها شده است و در حقیقت این برخورد با ماه رمضان سبب شقاوت گردیده است. اما اهل آن شدن که خود سعادت است به ولایت و ربوبیت حق حاصل می شود، لذا امام علیه السلام می فرماید: «انت ولی ما آثرتنا به من معرفته...» ولایت توست که این معرفت را برای ما برگزیده است، ربوبیت توست که به سنت(راه و روش) این ماه ما را هدایت کرده است و توفیق توست که به نماز و روزه آن پرداختیم. همه اینها از توحید ربوبی و توحید افعالی است، توحید در سراسر دعا موج می زند؛ خدایی که ولی اهل ایمان است آنها را از ظلمت به در می آورد، و آنچه برای انسان و کمال وی لازم است قرار داده و با دستگیری وی از اهل ایمان به انها وارد می شوند، این ربوبیت حق است که پیامبران را فرستاده و قرآن را نازل کرده و راه های کمال را در تشریع و تکوین برای انسان سهل و آسان می کند، و از وی دستگیری کرده و راه می برد.
با تمام اینها، ما را کوتاهی بسیار است، حق عبادات خداوند را حق اطاعت او را، و... نتوانیم به جای آوریم، و چنانکه افزون بر نقصی که در ما هست که توانایی به جای آوردن حق، حق را چنانکه شایستگی اوست نتوانیم انجام دهیم، بسیاری از ما در انجام همان حد توانایی خود نیز کوتاهی داریم، بنابراین ما کمی از زیاد را به جا آورده ایم، و جبران این کاستی ها به لطف و عنایت حق میسر تواند شد. و شرط جبران آن اعتراف است، اعتراف به رفتار نادرست خویش، اعتراف به سهل انگاری، اعتراف به کاستی های وجودی خود و اعلام پشیمانی و عذرخواهی راستین که می تواند آن را جبران کند. در کافی شریف، در باب اعتراف به تقصیر از امام موسی بن جعفر علیه السلام نقل می کند: «... اللهم... لا تخرجنی من التقصیر... فما معنی لا تخرجنی من التقصیر، فقال کل عمل ترید به الله عزّ و جلّ فکن فیه مقصراً عند نفسک، فأنّ الناس کلهم فی اعمالهم فیما بینهم و بین الله مقصرون الا من عصمه الله عزّ و جلّ؛»
«...بار خدایا... من را از تقصیر بیرون مبر، (راوی می گوید، پرسیدم) معنای مرا از تقصیر بیرون مبر چیست؟ فرمود: هر عملی که به قصدخدای عز و جل می کنی، خود را در ان مقصر شناسی، زیرا مردم همگی در اعمال بین خود و خدا مقصرند، جز انکه را خدای عز و جل نگهداری کند.» (کافی، جلد ۲، ص ۷۳). و در جای دیگر امام هفتم به برخی از فرزندانش می فرماید فرمودند: «و لا تخرجنّ نفسک من التقصیر فی عبادة الله، فأنّ الله عزّ و جلّ لا یعبد حق عبادته، نفس خود را در عبادت خداوند از کوتاهی و تقصیر بیرون ندان، که همانا خداوند به حق عبادتش، بندگی و عبادت نمی شود.»(من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۰۸).
اگر بنده اعتراف کرد و عذرخواه بود، خدایی که سیئات را بدل به حسنات کند، (فرقان/۷۰) نقص ها و کمبودها را تبدیل به کمال خواهد کرد، و این انتظار دور نیست که از حق بخواهیم عذر ما را در این کوتاهی بپذیرد، ما را به ماه مبارک رمضان دیگر برساند و عنایتی کند که عمل صالحی انجام دهیم، عملی که در آن فسادی نباشد، نقصی نباشد، تا به سبب آن جبران حق حضرت باری تعالی در این دو ماه و دو سال گردد. باید توجه داشت همه اینها از باب «ما رمیت اذ رمیت و لکن الله رمی» است که کار دست دیگری است و ما کاره ای نیستیم و اوست که به دست ما می اندازد و اوست که به دست ما حمد وثنا و عبادت حق می کند و هم اوست که پاداش تمام و کمال می دهد.(خدایا چنین ماه رمضانی را روزی ما گردان)