پرتال امام خمینی(س): در ادامه سلسله نشست های تبیین مکتب امام خمینی که از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قم برگزار می شود، نشست چهارم با عنوان مکتب اخلاقی امام خمینی روز دوشنبه ۲۹ فروردین ۱۴۰۱، ۱۶ ماه مبارک رمضان ۱۴۴۳، با سخنرانی استاد محمدرضا غفوریان و با حضور محدود جمعی از فضلای حوزه علمیه و با پخش آنلاین در فضای مجازی برگزار گردید.
متن سخنان استاد محمدرضا غفوریان، به شرح زیر است:
بسم الله الرحمن الرحیم
ماه مبارک رمضان است و به مناسبت این که در این ماه حضور داریم، طبعا اگر از مباحث اخلاقی و عرفانی حضرت امام سخن می گوییم، مطالب را ارتباط بدهیم به فضایل ماه مبارک رمضان و ویژگی ها و خصوصیاتی که در این ماه است. یادآوری می کنم امروز که شانزده ماه مبارک است، ما در میانه دو مناسبت مسرت بخش هستیم؛ نیمه ماه مبارک که دیروز بوده، تولد امام حسن مجتبی(ع) بوده است و فردا، هفدهم، روز پیروزی بزرگ لشکر پیغمبر اکرم(ص) در جنگ بدر در سال دوم هجرت است. به میمنت این دو مناسبت از خداوند بزرگ طلب می کنیم که ما را از برکات و نعم این ماه بیشتر برخوردار بفرماید و در این جلسه هم موفق شویم به عرایضی که مفید حال گوینده و شنونده باشد.
نخست به این نکته توجه کنیم که دارا بودن مکتب در یک رشته علمی به این معنی است که یک متفکر و صاحب نظر در آن علم، دارای مجموعه ای از آرای منسجم و منقح، بر پایة اصول و مبانی متناسب باشد و مبانی و مسایل آن علم را با توجه به ارتباط منطقی و هماهنگی آن ها بررسی و نتیجه گیری کند. محصول چنین نگاهی، داشتن مجموعه ای است دارای هندسة معرفتی منتظم و مقدمات و نتایج هماهنگ.
در اندیشه های اخلاقی حضرت امام یک نکته بسیار مبنایی و مهم را مختصری توضیح می دهم و سپس ارتباط می دهم به ماه مبارک رمضان و ویژگی هایی که در این ماه عزیز داریم. مبنای مهمی که می شود به خاطر آن، اصلا شخصیت حضرت امام را، چه در فلسفه، چه در عرفان، چه در اخلاق و چه در معارف به طورعام، به عنوان یک «متفکر فطرت» نام بگذاریم، توجه بسیار بسیار زیاد و بنیادین امام به بحث فطرت است. ایشان در آثار خود در چندجا تصریح کردند که اصل این بنیان و مبنای فکری را از استادشان مرحوم آیت الله شاه آبادی اخذ کردند.
مرحوم شاه آبادی در کتاب شریف «رشحات البحار» تقریری از فطرت بیان می کنند به عنوان برهان بر اصول معارف از خداشناسی تا معاد، و نتایج بسیار زیادی از این برهان می گیرند، منتها ایشان خیلی خلاصه و مختصر بیان کردند، ولی حضرت امام در آثار خود، این را به تفصیل توضیح دادند. هم در رساله طلب و اراده، هم در شرح چهل حدیث و هم در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل.
در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، عنوان های مختلف را که می آورند، سعی می کنند همة این عناوین را با توجه به آن مبنای فطرت تبیین کنند و توضیح دهند. اما متاسفانه این کتاب کامل نشده است و حضرت امام نرسیدند آن را کامل کنند. حضرت امام در جایی از رساله طلب و اراده گفته اند که «من در سال های پیش، این کتاب را شروع کردم و تا جایی رسیدم که قلم خشکید و موفق نشدم ادامه دهم». اما همین هم که هست، قدم به قدم در عنوان های مختلف، اشاره به این نکته دارند که همه مطالب اخلاقی موجود در این حدیث جنود جهل و عقل قابل تبیین با مبنای فطرت است. اگر بخواهیم به خود برهان فطرت بپردازیم طولانی می شود و بحث از طور خود که مناسب با بحث اخلاقی متناسب با ماه مبارک است، خارج می شود؛ لذا خیلی کوتاه عرض می کنم.
اصل مطلب را هم مرحوم آیت الله شاه آبادی و هم حضرت امام از این جا شروع می کنند که همه انسان ها بدون استثناء از بدو تولد بدون هیچ آموزشی، یک سری شناخت ها و گرایش ها دارند که آموزشی و تلقینی نیست. مثلا بچه ای که تازه به دنیا آمده است، قابل آموزش و تلقین در این حدّ از مطالب نیست، ولی این مطالب به طور نهادینه شده در ساختار خلقت انسان ها قرار گرفته است. البته در یک نگاه دیگر می توان این را گسترده تر و اعم از انسان ها هم تعمیم داد اما فعلا راجع به انسان می گوییم.
انسان میل به غذا دارد. این که آموزشی نیست. به هیچ انسانی یاد نمی دهند که شما به غذاخوردن مشتاق باش. میل به لذت بردن از غذا؛ این چیزی نیست که به ما آموزش داده باشند، از ابتدا در نهاد همه انسان ها است. میل به قدرت؛ شما ببینید اگر یک بچه تازه به دنیا آمده، مدتی شیر می خورد و فعالیت های بدنی متنوعی ندارد، همین که چند ماهی می گذرد، نیازی نیست که شما آموزش دهید، البته ما آموزش می دهیم که تسریع شود. اما اگر آموزش هم ندهند، خود را به در و دیوار و میز و صندلی می چسباند که بنشیند؛ چون بچه می فهمد که نشستن، توان و قدرت بیشتر و بالاتری می خواهد و ایستادن بالاتر از این است و راه رفتن و دویدن هم به همین نحو. اگر آموزشی هم نباشد بچه خودش تمایل دارد و این مراحل را طی می کند. منتها ما آموزش می دهیم که این تسریع شود. در دانستن و میل به علم، شما اگر بچه ای را که حواسش سالم است ببینید یعنی چشم و گوش او، لامسه او، حس های او سالم است، اگر بچه ای کف اتاق باشد، شما آرام بیایید و چراغ را روشن کنید، سرش را برمی گرداند و می خواهد ببیند که چه خبر شده است و دوست دارد که «آگاه» شود و این تلقینی نیست که ما به بچه بگوییم: دانستن و آگاهی خوب است. به هیچ انسانی نیاز نیست این را بگوییم؛ همه انسان ها نسبت به علم و دانستن و آگاه شدن تمایل دارند و این به طور کارخانه ای از اول، در فطرت انسان نهاده شده است. علم این جور است، قدرت این جور است، لذت خواهی این جور است، آرامش خواهی این جور است، دوام و بقاء خواهی این جور است. این که ما دوست داریم گسترة وجود ما، سعه هستی ما بیشتر باشد، بخشی از آن در طول زمان است و ما بقا را دوست داریم. این ها آموزشی نیست و فطری است. به تعلیم و تلقین نیست.
نکته دیگر این که چون این خواسته ها هیچ مرزی ندارد و هیچ حدی برای آن نیست؛ در آگاه شدن، یک قاعده را دوست دارید بدانید یا ده یا صد قاعده را؟ یا این که دوست دارید هرچه دانستنی است بدانید؟ هرکس بگوید نه، یا دروغ می گوید یا شوخی می کند. حتما انسان ها مایل هستند همه چیز را بدانند. قدرت همین گونه است، لذت خواهی همین است، بقاء خواستن همین است. آن وقت نتیجه این می شود که ما وقتی بدانیم که انسان ها چنین گرایش های نامحدودی دارند، در اینجا دو تقریر برای نتیجه گیری نهایی ذکر می کنند؛ یک تقریر که حضرت امام خمینی بر آن تاکید می کند و آن از باب تضایف است که می گوید حبّ بالفعل، بدون محبوب بالفعل نمی شود. اگر ما نامحدود دوست داریم، علم نامحدود، قدرت نامحدود، لذت نامحدود، بقای نامحدود، این ها باید باشد که ما دوست داشته باشیم. این چیزها تلقینی نیست که ما دنبال آن موهومات بخواهیم برویم. تقریر دیگر از راه علیت؛ یعنی آن چیزی که باعث می شود این اشتیاق و این تمایل به طور نامحدود در ما شعله ور بماند، یک چیز محدود نیست چون یک چیز محدود، اثر نامحدود تولید نمی کند لذا اگر در ما این محبت و اشتیاق و تمایل نامحدود هست، یک علت نامحدودی این را در ما نگه می دارد. پس به این می رسیم که در واقعیت هستی، علم و قدرت و بقاء و وجود و لذت و آرامش نامحدود داریم. به عبارت دیگر، فطرت، ما را به کمال مطلق، قدرت مطلق، آرامش مطلق و وجود می رساند که همان حق تعالی است و چیز دیگری نیست.
حالا می خواهیم این را به مطالبی راجع به ماه مبارک رمضان مرتبط کنیم. یکی از برجسته ترین جلوه ها و ویژگی های ماه مبارک رمضان، دعا و خواستن است. فکر می کنم به قدری که در ماه رمضان دعاهای متنوع و مختلف داریم در ماه های دیگر سال به این حجم نداشته باشیم. البته در ذیحجه به خاطر حج است یا در ماه رجب، اما در ماه رمضان مفصل تر از اینهاست. خود دعا یک جلوه ای است از همان تمایل فطری انسان به طلب کمالات که ما از خداوند چیزهای بزرگ می خواهیم، کمالات می خواهیم، علم می خواهیم، مغفرت می خواهیم و الی آخر که در دعاهای ماه رمضان داریم. ان شاء الله خداوند همه ما را موفق بدارد. این کمال خواهی، علم و بقا و راحت و لذت و قدرت خواهی وقتی در دعاها می اید، رنگ و صبغه الهی پیدا می کند، منتها برای اینکه صحبت من خیلی به مفاهیم ذهنی خلاصه نشود، می خواهم در واقعیت خارجی رفتارهای خودمان، نکته هایی را خدمت عزیزان عرض کنم که برگرفته از آثار و نوشته ها و اندیشه های حضرت امام است. نکته ای که ما در دعاها خیلی وقت ها غفلت می کنیم این است که دعاهایی که از معصومین (ع) صادر شده و به ما رسیده، اغلب این دعاها اینطور است، دعاهای کوتاه تری هم داریم که فقط دعاست ولی اغلب دعاها فقط دعا نیست، بخشی از آن مناجات با پروردگار است، نجوا کردن با خداوند است، ذکر محامد و ثنایای خداوند است، ذکر فضایل و کمالات حق تعالی است. دعای افتتاح را ببینید، شاید بشود گفت دو سوم آن، درباره نعمت ها و ویژگی ها و اوصاف و خصایص حق تعالی صحبت می کند و می آید به درود و سلام به پیامبر و معصومین و تازه می رسد به خواستن ها. دعای کمیل را ملاحظه کنید. یک چهارم آخر این دعا شامل خواسته های ما می شود ولی عمده بخش های اول، مناجات است. ما این را دردعاها باید خیلی توجه کنیم. این از توصیه های مهمی است که امام خمینی در آثار مختلف به آن اشاره کردند که در این دعاها، واقعا با خدا صحبت و مناجات و نجوا کنیم. الان در فرهنگ عمومی خودمان در مراسم و مناسک و رفتارهای مذهبی و دینی بسیاری از مردم، این گونه است که دعاها را تقریبا منحصر کرده اند به مراسم جمعی و عمومی. این بد نیست. تاکیداتی هم داریم براین که دعاهای جمعی بسیار ثواب دارد و خداوند تبارک و تعالی به برکت دعای پاکان و صالحان جمع، دعای بقیه را هم مستجاب می کند و این در متون روایی آمده است. اما منحصر کردن دعاها و مناجات ها به این مراسم عمومی و دسته جمعی کار درستی نیست؛ چون آن بخش مناجاتش صحبت درددل کردن با حق تعالی و نجواکردن با خداست و خلوت و تنهایی می خواهد، ارتباط یافتن ذهن و ضمیر و روح انسان با خداوند را می خواهد که در خلوت به وجود می اید و لذا اهل معرفت عموما این تاکیدات را دارند، هم حضرت امام دارد هم مرحوم شهید مطهری دارند که در باب مراقبه می گویند: «سالک و مومن باید قرار بگذارد که در هر روز یا هر چند روز وقتی را قرار بدهد که در آن وقت با خدا خلوت کند». اینها خیلی وقت ها در مراسم دسته جمعی حاصل نمی شود. ما باید خودمان را به مناجات به خداوند عادت دهیم؛ دعای کمیل است، دعای افتتاح است، مخصوصا دعاهایی که در ان طلب خواسته نیست فقط مناجات است، در دعای سحر چه از خدا می خواهید؟ از اول تا آخر مناجات است و خواسته ما مطرح نیست. گویا شایسته تر است که بگوئیم مناجات سحر. در دعای جوشن کبیر از خدا چه می خواهیم؟ در هر بندی رهایی از اتش را می خواهیم. اما آن چیزی که متن اصلی دعای جوشن کبیر است، مناجات با خداست و ما باید این را تبلیغ کنیم و به مردم بگوییم که مراسم عمومی و دسته جمعی دعاها در جای خود محترم و محفوظ و خوب هم هست؛ اما نه به قیمت این که از مناجات با پروردگار و خلوت با یار و محبوب غافل شویم. اگر ما با معشوق محبوب دلربا بخواهیم حرف بزنیم، ترجیح می دهیم در جمع حرف بزنیم یا در خلوت؟ طبیعتا خلوت. و در خلوت هم بخواهیم حرف بزنیم، ترجیح می دهیم چیزی از او طلب کنیم؟ یا این که فقط از او بخواهیم که با او حرف بزنیم و نجوا کنیم؟ عشق بازی همان نجواکردن و در خلوت نشستن و صحبت کردن است نه درخواست کردن چیزی از محبوب! حضرت امام در اوایل شرح دعای سحر دارد که نکند ما اسماء الهی و اوصاف بلند خداوند را واسطه قرار دهیم برای این که خدایا حقوق ما افزایش پیدا کند، ماشین ما این جور بشود، خانه ما بزرگ تر شود. ببینید چه چیزی را برای چه چیزی واسطه قرار می دهید، واقعا اگر برای ما توفیقی دست بدهد و با معشوق محبوب دلربا بخواهیم بنشینیم و نجوا کنیم، صحبت را سر این می بریم که یک ساعت دیگر گرسنه می شویم، فلان غذا یا خورشت را بخوریم؟! یا اینکه می گوییم این ها را رها کن، الان وقت نجواکردن است. و ما این را نباید غافل شویم. مناجات، عمده متونی است که اسم اینها را دعا گذاشتیم. خواستن ها در آن کمتر است. هرچه داد، خودش می داند. اگر داد، رحمت و برکت او و عطایای الهی است و اگر نداد، خیر در همان است. برای این که تو عاقبت کار را می دانی و ما نمی دانیم. مقصودم توجه دادن به این نکته است که تلاش کنیم بویژه در ماه مبارک رمضان، عید اولیاء الله فقط «دعا» نخوانیم، بلکه «مناجات» کنیم و مناجات، خلوت می خواهد.
الان اجتماعات به خاطر کرونا کمتر شده است اما این حرم ها و مساجد و مکان ها که دعای دسته جمعی می گذارند، ای کاش، بلندگوها را در بخشی از این مکان ها قطع می کردند که اگر کسی بخواهد خدمت امام معصوم برود، گوشه ای از حرم امام برود و الان آن روحیه و ذهن و تمایل را ندارد که در دعای دسته جمعی باشد، بخواهد در خلوت بنشیند، مناجاتی کند. جا برای او هم باشد نه این که این قدر سر و صدا در اطراف زیاد باشد که مانع چنین کاری شود. کاش دست اندرکاران این اماکن این را ملاحظه کنند.
اصل حرف این است که ما مناجات را در دعاها اصل بدانیم. حجم بیشتر کار، مناجات باشد تا خواستن. انگار امام معصوم و بالاتر از آن پیامبر اکرم و بالاتر از آن حق تعالی، فقط نشستند که مریضی پیدا شود تا شفا بدهند، مقروضی پیدا شود تا دین او ادا شود. این ها هم هست و نمی خواهیم منکر شویم، اما باید در گوشه ای از کار و طفیلی و کم حجم باشد. اصل با خدا حرف زدن است. من دیگر بیشتر از این تاکید نکنم. این نکته، نکته بسیار کلیدی در آثار اهل معرفت است تا جایی که انسان به جایی برسد که اصلا خواستن از محبوب را ناپسند بداند.
این بنده چه داند که چه می باید جست؟ داننده تویی هر آن چه دانی آن ده
اصلا ما برای چه باید بخواهیم؟ هرچه که داد در مِلک و مُلک خودش و گستره آفرینش خودش است. لذا بسیاری از اهل معرفت می گفتند که ما هیچ چیزی را طلب نمی کنیم چه برسد به چیزهای دنیایی. البته این یک غایت رفیع و قله بلندی است که بعد از طی مسیرهایی انسان باید به آن جا برسد و این خواستن های دنیایی می ماند برای اوساط افراد یا پایین تر. این به معنای آن نیست که به زندگی دنیا و پول و خانه و سلامتی اهمیت ندهیم. نه، آن ها هرکدام جای خودش است. اما نجوای با خداوند و ارتقا و تعالی را، که انسان در اوقات خاصی مثل ماه مبارک، ماه ذیحجه، ماه رجب و ماه شعبان دارد، به این خواستن ها پایین نیاوریم و سبک نکنیم. بگذاریم آن مناجات ها در اوج خودش باشد و باعث اوج گرفتن و بالارفتن ما شود.
نکته دیگر در باب دعا و مناجات، که نکته ای کلیدی است، آن که ما سر برآستان اهل بیت عصمت و طهارت داریم، از این نظر بسیار سفره بابرکتی داریم. بیش از دیگران؛ نه در ادیان دیگر و نه در فرق دیگر، چنین چیزی نیست. و آن این است که مناجات کردن و دعاکردن و خواستن را از سالکان واصل این راه یاد بگیریم. اگر چیزی هم به خداوند می خواهیم بگوییم، مناجاتی می خواهیم بکنیم، خواسته ای را می خواهیم مطرح کنیم، نگاه کنیم، ببینیم آیا آشناتر، خبیرتر، زیرک تر از پیامبر و علی بن ابی طالب داریم؟ قطعا نداریم. در مناجات و دعا چه می خواهیم بگوییم؟ جمله چه باشد؟ آری، خیلی وقت ها انسان حرف دل می خواهد بزند، خیلی دربند الفاظ هم نباید باشد اما همین حرف دل را صاحبدلانی مانند پیامبر اکرم، مثل امام علی(علیهما السلام)، مثل امام سجاد(ع) زده اند. ما از همین بزرگواران این همه دعاها و مناجات ها را داریم، پس دعاها را از زبان آنان بخوانیم. از آنان بیاموزیم و همان را تکرار کنیم و بدانیم که آنان به بهترین نحو گفته اند. در مکالمات عادی مگر همین کار را نمی کنیم؟ یک وقتی شما از کسی می خواهید تعریف کنید، بزرگی را می خواهید تمجید کنید. یک وقت جمله ای را می سازید و می گویید، یک وقت چند بیت مثلا از یک شاعری در وصف فضایل یک بزرگ تطبیق می دهید. کدام دلنشین تر و شیرین تر می شود؟ در دعا هم همین طور است. ما دعا را از زبان معصوم(ع) بیاموزیم، مناجات را از زبان معصوم یاد بگیریم که بهتر از آن نمی شود. ما که با این خاندان عصمت و طهارت علقه و ارتباط قلبی و روحی و ذهنی داریم. این خوان گسترده و سفره بابرکتی که در مناجات با خداوند داریم، کمتر دیگران دارند. همین شب ها، دعای افتتاح، مناجات سحرهای ماه رمضان و دعای ابوحمزه؛ مگر بهتر از این ادبیات را می شود پیدا کرد؟ واقعا نمی شود. دعاهایی که امیرالمومنین انشاء کند؛ مثل مناجات های شعبانیه یا مناجات های منظوم که از حضرت مرقوم شده یا دعاهای امام سجاد (ع)، مگر بهتر از این پیدا می شود؟ ما این ادب را در دعا و مناجات ها هم بدانیم و هم این گونه عمل کنیم که از زبان معصوم بخواهیم.
برای نمونه، اهل معرفت اصطلاحی به عنوان «دَلال» دارند به این معنا که کمی با محبوب، گلایه آمیز و درشت صحبت کنیم! انگار می خواهد سرکشی کند.گاهی اوقات، لطف مطلب، لطف عبارت، لطف حرف زدن این گونه می شود. دلنشین تر و دلنوازتر می شود. منتها هنر و توانایی می خواهد که این طور حرف بزند. از آن طرف هم توصیه هایی داریم که مبادا در مشکلات، مصایب و سختی ها، کلمه ناروایی بر زبان بیاورید. نکند کفران نعمت کنید و سنگین با خدا سخن بگویید که درست هم می گویند. من یک نمونه بشری و یک نمونه معصومانه از ائمه (ع) به شما می گویم. اول نمونه بشری را می گویم.
حافظ یک جایی می خواهد با محبوب مقداری سنگین حرف بزند؛ غزلش معروف است. شروع می کند با محبوب و مقصود از اینجا. که من می خواهم با تو عاشقانه و مشتاقانه حرف بزنم اما این نکته ها را هم می خواهم بگویم که :
ما ز یاران چشم یاری داشتیم خود غلط بود آنچه می پنداشتیم تا درخت دوستی بر کی دهد حالیا رفتیم و تخمی کاشتیم
گفت وگو آیین درویشی نبود ور نه با تو ماجراها داشتیم شیوه چشمت فریب جنگ داشت ما غلط کردیم و صلح انگاشتیم
گلبن حسنت نه خود شد دلفروز ما دم همت بر او بگماشتیم نکته ها رفت و شکایت کس نکرد جانب حرمت فرو نگذاشتیم گفت خود دادی به ما دل حافظا ما محصل بر کسی نگماشتیم
ببینید با الفاظ خیلی خیلی روان چقدر زیبا درددل می کند که انگار مقداری هم سرکشی در آن است. این کار هرکسی نیست. یعنی در ادبیات هم این را می گویند؛ کسانی که تازه گام های اول شعرگفتن را برداشتند، هوس نکنند این گونه شعر بگویند که خراب می کنند. جمله شدیدتر و تندتر این است:
گلبن حسنت نه خود شد دلفروز ما دم همت بر او بگماشتیم خدایا، حسن و جمال و رحمت تو چگونه جلوه گر و گسترده شد؟ آیا همین ما جلوه های پست و پایین، همین مظاهر و همین موجودات باعث گسترده شدن و بسط جمال و حسن خداوند نشدند؟!
خیلی جمله تند و در عین حال بلند و فوق العاده ای گفته است. البته حافظ معمولا این طور است که وقتی این جور حرفها را می زند، در آخر، با یک بیت پاسخ می دهد و خودش جواب خودش را می دهد که بیت آخر جواب خودش است:
گفت خود دادی به ما دل حافظا ما محصل بر کسی نگماشتیم
من مامور نفرستاده ام که تو را به سمت من بکشاند، خودت به سمت من مایل هستی. این یک نمونه «دلال» در ادبیات بشر غیرمعصوم. به این سادگی نمی شود مشابه آن را پیدا کنید. یعنی کمتر کسی قدرت دارد این گونه الفاظ را کنار هم بچیند و چنین مفهومی را برساند.
حالا مشابه این در کلام معصوم. ما اگر می خواهیم با خدا مناجات کنیم و حرف بزنیم، اگر مراقبت نکنیم و دقت نکنیم، کلام سقوط می کند و این مناجات را خراب می کند. اما اگر این را به کلام کسی مثل علی بن ابی طالب(ع) بسپاریم، او آشنای راه است. در دعای کمیل می گوید که اگر من را وارد آتش کنی به بقیه می گویم که نمی دانم برای چه من را اینجا آورده است درحالی که من دوستدار او بودم. چقدر شیرین این را در عبارت می گذارد. خدایا مگر این صورت هایی را که به خاطر عظمت تو به سجده رفتند، آتش بر آنها مسلط می کنی؟ گویا گلایه امیز و سنگین حرف می زند. از این نمونه ها زیاد می توان آورد. اینها را «دلال» می گویند. یعنی گلایه آمیز حرف زدن. کار هرکسی هم نیست. یعنی ما مناجات و دعا باید داشته باشیم، اما با چه زبانی؟
یک نکته دیگر بگویم و عرضم را تمام کنم، در روایات است و سندش هم خوب است. منقول است قضیه ای بین حق تعالی و حضرت موسی(ع) که حضرت به حق تعالی عرض کرد که من با چه زبان و ادبیاتی حرف بزنم که تو جواب مثبت به من بدهی؟ حق تعالی فرمود: با زبانی که با آن زبان گناه نکرده ای! این چیز ساده ای نیست. بین ابناء بشر چه کسی را می خواهی پیدا کنی؟ ما اگر می خواهیم دعا کنیم با زبانی دعا کنیم که با آن زبان معصیت نکرده ایم! این زبان را از کجا بیاوریم؟ خداوند فرمود: به دیگران بگو برای تو دعا کنند، چون تو با زبان دیگری معصیت نکرده ای. اگر دیگری به تو دعا کند و درباره تو دعا کند، زبانی است که تو با آن زبان معصیت نکرده ای. لذا یکی از چیزهایی که جزو آداب دعا هست، دعاکردن برای دیگران است. در اعمال روز عرفه روایتی است که یکی از یاران امام(ع) می گوید از ظهر تا غروب خدمت حضرت بوده ام که ایشان مشغول مناجات و دعا و تضرع بوده، ولی تمام دعاهای حضرت درباره دیگران بوده نه برای خودش! وی از حضرت می پرسد چرا هیچ دعایی درباره خودتان نکرده اید؟ در آن نقل آمده که فرمود: اگر من برای دیگران دعا کنم، فرشتگان برای من دعا می کنند. چه از این بهتر که ملایک برای کسی دعا کنند؟ این ها آدابی است که باید از رهسپاران واصلی چون معصومان(ع) آموخت.
درود می فرستیم به روح امام راحل و شاگرد ارجمندش شهید مطهری که ما را در آثار خود با این پیچ و خم ها و این راه های سخت و باریک و دقیق آشنا کرده اند. خداوند هم بر درجات آنان بیفزاید و هم به ما توفیق طی این طریق را عنایت کند. ان شاء الله خداوند مشکلات فردی و جمعی ما و کشور ما بلکه همه جهان و این همه نابسامانی ها و گرفتاری ها را به برکت ماه مبارک رمضان و به خون مطهر شهید ماه رمضان، علی بن ابی طالب (ع) را برطرف بفرماید. از خداوند می خواهیم ما را موفق به عبادات و مناجات های ماه رمضان قرار دهد.
و الحمد لله ربّ العالمین.