نظریه «امانت» امام خمینی (س) و چشم انداز انقلاب اسلامی در پرتو اندیشه مهدویت
پدیدآورنده (ها): افتخاری، اصغر؛ نوروزی، محمد؛ ذوالفقار زاده، محمد مهدی
آدرس ثابت: ۹۳۷۷۴۵https: / / www.noormags.ir / view / fa / articlepage /
مقالات مرتبط
درآمدی بر آینده پژوهی فرهنگی - تمدنی انقلاب اسلامی در پرتو اندیشه حق مدار مهدویت
تأثیر انقلاب اسلامی در احیای آموزه های مهدویت
مهدویت و آینده پژوهی
تجلی مهدویت در فرآیند جهانی شدن مبتنی بر مطالعات آینده پژوهی
آینده جهان اسلام از منظر دو آینده پژوه اسلام: «سردادر» و «المانجرا»
نگرشی نو بر آینده پژوهی در فرهنگ دینی
تاملاتی دینی پیرامون آینده پژوهی
قرآن و وجود امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف
نگرش ساختاری به سوره های قرآن
پژوهش های موضوعی: هدفمندی سوره ها در تفسیر مراغی
نظام «نگرش - آینده پژهشی» اسلامی
راهبرد پژوهشی روش شناسی کیو (جایگاه، کاربرد، روش، محدودیت ها و تقابل آن با روش شناسی آر)
عناوین مشابه
نقدی بر نظریه ی بیگانگی قرآن با سیاست (با الهام از اندیشه ی سیاسی امام خمینی (س))
جایگاه سیاسی مردم در نظریه ولایت مطلقه فقیه در اندیشه امام خمینی (س) و نظریه خلافت در اندیشه اخوان المسلمین مصر
تحول حقوق خانواده در پرتو اندیشه امام خمینی (س)؛ مقدمه ای بر منطقه ای سازی حقوق خانواده اسلامی
شاخصه های مکتب امام خمینی (س) و خطر تحریف اندیشه ی ایشان
تحلیل جامعه شناسانه وقوع انقلاب اسلامی؛ با تاکید بر نظریه محرومیت نسبی تد رابرت گر و اندیشه های امام خمینی (س)
تکلیف محوری در اندیشه دفاعی امام خمینی (س) با الگوپذیری از اندیشه دفاعی امام حسین (علیه السلام)
صیانت از دیانت در سیره و اندیشه امام خمینی (س)
رابطه مرجعیت و رهبری در نظریه ولایت فقیه بررسی توصیفی آراء با تأکید بر اندیشه های امام خمینی (س)
بررسی و شناخت ابعاد شخصیتی امام خمینی با تاکید بر مختصات بینشی، منشی و رفتاری و تاثیر در پیشروندگی انقلاب اسلامی با محوریت اندیشه های حضرت آیت الله خامنه ای
کربلا در اندیشه و سیره امام خمینی (س)
نظریه «امانت» امام خمینی (س) و چشم انداز انقلاب اسلامی در پرتو اندیشه مهدویت
اصغر افتخاری (دانشیار علوم سیاسی دانشکده معارف اسلامی و علوم سیاسی، معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق)، محمد نوروزی (دانشجوی کارشناسی ارشد رشته معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق)، محمدمهدی ذوالفقارزاده (دانشجوی دکتری رشته مدیریت، گرایش سیاست گذاری عمومی دانشگاه تهران، پردیس قم.)
مقدمه
انقلاب، رخدادی بزرگ و اثرگذار به شمار می آید، اما درباره جایگاه و ارزش راهبردی آن اتفاق نظر وجود ندارد. بدین معنا که «انقلاب» برای برخی صاحب نظران، در حکم «هدف» و برای بعضی به مثابه «ابزاری» کارآمد مطرح است که به واسطه آن می توان به اهدافی عالی تر دست یافت. برای مثال، در حالی که پیروان ایده «جنبش و تحول گرایی»، خواهان باز تولید مستمر «تغییر» و تقویت ویژگی «پویایی جوامع» هستند، اندیشه گران گروه مقابل یعنی باورمندان به اصل «نهادگرایی» بر این اعتقادند که نمی توان و نباید تغییرات را مستمر و همیشگی تصور کرد و اقتضای رشد و بالندگی جوامع، وجود دوره هایی از ثبات از طریق «نهادسازی» است. (ر.ک: شریعتی، ۱۳۶۰: ج۲۰، ۱۰۲)
گذشته از میزان صحت و سقم هر یک از این دو منظر، این پرسش اهمیت دارد که انقلاب اسلامی ایران چه چشم اندازی را برای خود ترسیم کرده و مبنا قرار داده است؟ نوع پاسخ ارائه شده به این پرسش نشان می دهد که «غایت انقلاب اسلامی»، منحصر در تأسیس نهاد سیاسی است یا امری فراتر از آن به شمار می رود.
به منظور رسیدن به پاسخ، نخست، نظریه های موجود، طرح، بررسی و نقد می شود. سپس از رهگذر تحلیل نظام اندیشگی امام خمینی (س)، نظریه «امانت» به عنوان نظریه راهنما ارائه می گردد.
چارچوب مفهومی نظری
مفاهیم و نظریه ها، سنگ بنای شناخت پدیده ها را شکل می دهند. به همین دلیل، در این قسمت، نخست، ارکان مفهومی و سپس مبانی نظری بحث شناخت انقلاب اسلامی را مرور و تحلیل می کنیم.
۱. مفاهیم
الف) چشم انداز
چشم انداز (Vision\ insight) را آرمان اساسی سازمان می دانند که انگیزاننده است و برای رسیدن به آن باید به اهداف بلند مدت دست یافت و رویکرد اصلی اعضای سازمان، تحقق چشم انداز است. البته ممکن است در راه دست یابی به این امر، به اهداف بسیار بلند و مهمی نیز دست یابند، ولی چشم انداز، امری فراتر از این اهداف بلند مدت خواهد بود. گاه، این اهداف بلند مدت با چشم انداز خلط می شوند. تعاریف صورت گرفته از مفهوم چشم انداز را در چند دسته کلی زیر می توان بیان کرد: (مظلومی و محمدی نسب، ۱۳۸۵: ۲۰۵ - ۲۱۰)
الف) چشم انداز یا بصیرت، در لغت به معنای دانش و بینش، یا فهم معانی حقیقی وقایع و درک شهودی یا بخردانه تحولات در افق آینده است.
ب) چشم انداز، به معنای بینش و دوراندیشی مبتنی بر تصور و تجسم آینده است. به طور مشخص تر، چشم انداز در بافت رهبری و سازمان ها، یک حالت کلی، مطلوب و پسندیده سازمان در آینده تعریف شده است. چشم انداز باید با ترسیم منظری واقعی، معتبر و جذاب از آینده سازمان، شرایطی ایجاد کند که از چندین جهت، بهتر از وضع موجود باشد.
ج) چشم انداز، برداشتی ذهنی است که افراد از آینده دارند و موجب ایجاد اشتیاق در افراد برای دست یابی به اهداف می شوند. چشم انداز، فکر عملی، اعتبار بخش و جذاب برای آینده سازمان است.
د) چشم انداز آرمانی، ترسیم آینده ای واقع گرایانه، تحقق پذیر و جذاب و انگیزشی است و مشخص کننده آن است که ما می خواهیم چگونه باشیم و به کجا برسیم. چشم انداز آرمانی، موتور محرک ما به سوی آینده است.
ه) چشم انداز، آمیزه ای از ارزش، داوری های مبتنی بر ایدئولوژی نظام و واقعیت های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست محیطی جامعه است. چشم انداز، تصویری از آینده مطلوب را ترسیم می کند که هر گاه در ذهن اعضای جامعه جای بگیرد، مسیر حرکت ها و دگرگونی های آن جامعه هموارتر می شود.
در مجموع، ترسیم چشم انداز، در چارچوب آینده نگری قابل درک است. به همین دلیل، چشم انداز را تصویری ذهنی تعریف کرده اند که به صورت کلی، منظری از آن در افق دور قابل رؤیت است. گروهی دیگر، چشم انداز را تصویری عینی در نظر گرفته اند و آن را قابل تجسم و کمیّت پذیر می دانند. همچنین چشم انداز را تصویر آینده، دورنما و منظر تعریف کرده اند که در پرتو آن، افراد و گروه های آگاه اجتماعی با درک بینش رهبران خردمند، در یک حرکت جمعی، کشور خویش را می سازند. (رضایی و مبینی، ۱۳۸۵: ۴۴)
می توان گفت چشم انداز مطلوب علاوه بر شفافیت جهت و مقصد باید از قوت تجلی بخشی تصویری مثبت و روشن از وضعیت آینده برخوردار باشد. البته تصویر ترسیم شده باید نسبت به وضعیت کنونی، بهتر باشد تا زمینه تولید انرژی و برانگیزانندگی کافی را فراهم سازد. چشم انداز باید با ارزش ها، فرهنگ و تاریخ هر ملت سازگار بوده و چنان شفاف و اشتیاق بخش باشد که همگان آن را درک کنند. بلند پروازانه (ایده آل) و بلند نظر بودن یعنی قابلیت ایجاد چالش و تلاش برای رسیدن به کمال، یکی دیگر از ویژگی های چشم انداز مطلوب است. در نظر گرفتن شاخص های متعالی و ایده آل هایی برای عملکرد که زمینه ارزیابی حرکت به سوی دست یابی به آن ها را فراهم سازد، یکی دیگر از الزامات چشم انداز مناسب است چشم انداز مناسب باید قابلیت تبدیل شدن به اهداف کوچک تر را برای اجرایی شدن داشته باشد. چشم انداز مناسب باید با باورهای دینی، قلبی و اعتقادی افراد سازگار باشد که زمینه پذیرش ایمانی و عملی ایشان را در راستای حرکت به سمت تحقق بخشیدن به آن فراهم آورد.
ب) مأموریت
«مأموریت»، (Mission) بیانگر جهت گیری های کلی سازمان است؛ یعنی برای رسیدن به چشم انداز سازمان باید هدف گذاری کرد و با رسیدن به این اهداف، در جهت تحقق چشم انداز حرکت کرد. اهداف کلی سازمان را مأموریت می نامند که بیان کننده ارزش ها و فلسفه وجودی سازمان است. به بیان دیگر، چون هر سازمانی دارای اهداف مشخصی است و برای تحقق آن اهداف تشکیل می شود، این اهداف را مأموریت ها یا هدف های بلند مدت آن سازمان می نامند. (رضاییان، ۱۳۸۳: ۲۰۵)
ج) مهدویت
تفکر مهدویت، نوعی از تفکرها و نگرش های معطوف به آینده و در حقیقت، رویکردی آینده نگرانه است. در این تفکر، گذشته، حال و آینده جهان، حرکتی مستمر، پویا، هدفمند و به سوی کمال ترسیم شده است که هیچ گونه اعوجاج، انحراف و ارتجاعی در آن نیست. در این تفکر، پایان جهان همچون آغاز آن در اختیار صالحان است و همان طور که خلقت انسان با آفرینش حضرت آدم (صورت گرفت و مأموریت نهایی وی، استقرار عدالت بود، در پایان جهان نیز حکومت صالحان و استقرار عدل و قسط جزو ارکان اصلی این تفکر و البته نه هدف غایی آن برشمرده می شود. در تفکر مهدویت، فرض اساسی آن است که حضرت امام زمان (عج) پس از سال ها غیبت کبری و به اذن الهی ظهور می یابد و با تجلی قیام پربرکت خویش، جهان را از عدل و داد خواهد گسترد. (گودرزی، ۱۳۸۶: ۱۸۰)
در واقع، در تفکر مهدویت، حرکت به سمت رشد و کمال و شکوفایی تمام استعداهای خدادادی بشر بر روی زمین و حتی آشکار شدن برکات آسمان ها و زمین تا حدّ برپایی سرزمینی بهشتی به یمن وجود امام عصر (عج) بر روی زمین اهمیت داد. (ذوالفقارزاده، ۱۳۸۹: ۶۷ - ۱۱۱؛ گودرزی و ذوالفقارزاده، ۱۳۸۷: ۵۱ - ۵۶) بنابراین، در یک تعریف عام و شامل، هر نوع حرکتی در نظام هستی که به سمت رشد و کمال و انسانیت مبتنی بر قوانین و برنامه های الهی صورت گیرد، در تفکر مهدویت می گنجد.
د) انقلاب
در بحث از تحول انقلابی، تعریف اجزای تشکیل دهنده انقلاب، نخستین و شاید دشوارترین مسئله ای است که باید با آن رو به رو شویم. (کوهن، ۱۳۸۵: ۳۱) با توجه به دشواری تعریف واژه «انقلاب»، مفهوم آن را از دو دانش نامه علوم سیاسی نقل می کنیم.
«انقلاب، یک دگرگونی شدید در احوال یک ملت و کشور [است] که اوضاع کلی کشور به هم می ریزد و تغییر می کند. در انقلاب، اوضاع سیاسی، افتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... تماماً به هم خواهد خورد و اوضاع و نظمی جدید جای گزین این اوضاع خواهد شد. برخلاف عقاید پیشین و دید سنتی نسبت به انقلاب که معتقد است انقلاب، آنی و ناگهانی است، باید گفت هر انقلابی یک پشتوانه تئوریک، ایدئولوژیک و فکری برای خود دارد.» (کللی، ۱۳۸۸: ۵۱)
«واژه «انقلاب»، بیانگر باوری است که نظام سیاسی و ساختار قدرت دولتی حاکم را با بهره گیری از روش های دگرگونی و تغییر سریع، عمیق و قهرآمیز اجتماعی می توان تغییر داد. انقلاب در گونه افراطی خود، همچنان به مفهوم اندیشه ای است که خواستار دگرگونی و تغییر بنیادی در روابط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. جنبش ها یا حرکت های انقلابی، با جنبش های آشوب طلب که معمولاً دست به حرکت های انقلابی و انقلاب های با کودتای نظامی که اغلب در پی تغییر در دستگاه دولتی به شیوه غیرقانونی و غیر مشروع و بدون حمایت وسیع اجتماعی و مردمی هستند، تفاوت دارد. افزون بر این، حرکت های انقلابی با ر فورم و اصلاح طلبی که بیش تر درصدد انجام تغییرات به صورت گام به گام، قابل کنترل و در یک جریان قانونی است، متفاوت است.» (اغصان، ۱۳۸۴: ۳۵۷)
۲. مبادی نظری: چرایی انقلاب اسلامی
اگر بپذیریم که «چرایی انقلاب» بر شکل گیری «چشم انداز» و «غایت» آن تأثیر مستقیم دارد؛ از طریق شناخت علل می توان به نوع غایات انقلاب اسلامی نیز پی برد. از این منظر، سه رویکرد اصلی را می توان از یکدیگر تمیز داد:
الف) رویکرد «بخشی»
منظور از رویکرد بخشی، آن دسته از تحلیل هایی است که معتقدند انقلاب اسلامی، محصول غلبه ملاحظات ناشی از یک بعد خاص و برجسته سازی آن ها در تحولات اجتماعی ایران است. مهم ترین این دیدگاه ها عبارتند از:
یکم. دیدگاه فرهنگی مذهبی: در این قبیل آثار به عوامل فرهنگی و مذهبی به عنوان عامل مؤثر در شکل گیری انقلاب اشاره می شود. برای مثال، مذهب و فرهنگ تشیع را محوری می دانند. این دسته، مذهب را در سه بعد «مفهومی»، «ساختاری» و «رهبری» بررسی می کنند. در بعد «مفهومی»، ضدیت دایمی تشیع با ظلم و طرفداری از عدل؛ در بعد «ساختاری»، نقش روحانیت مساجد و نقش مراسم های اسلامی به ویژه مذهب تشیع مانند روزهای تاسوعا و عاشورا و عید فطر؛ و در بعد «رهبری»: رهبری امام خمینی (س) را عامل اصلی وقوع انقلاب اسلامی می شمارند. در این دسته از نظرها، به نقش رهبری امام خمینی (س) پرداخته می شود، ولی معیار اصلی علل وقوع انقلاب اسلامی، اندیشه های امام نیست و بیش تر به شخصیت معنوی و رهبری مقتدر ایشان اشاره می شود. حامد الگار، اسکاچپول و جیمز بیل دارای چنین دیدگاهی هستند. (نک: اخوان مفرد، ۱۳۸۱: ۳۹ - ۷۰؛ فوزی، ۱۳۸۴: ۴ - ۲۰)
دوم. دیدگاه جامعه شناختی: در این آثار، به «متغیرهای اجتماعی» مانند طبقه، قشر و نظام اجتماعی توجه شده است و این عوامل در شناخت علل وقوع انقلاب در درجه اول اهمیت قرار دارند. به علاوه، نوشته هایی که به تحلیل نقش «گروه های اجتماعی» مانند روحانیت، نقش روشن فکران، طبقه متوسط شهری، کارگران، دهقانان و... در دهه های پایانی رژیم محمدرضا شاه پرداخته اند، در این گروه جای می گیرند. (نک: فوزی، ۱۳۸۴: ۴ - ۲۰؛ ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۱۰۱ - ۱۲۰)
سوم. دیدگاه روان شناختی: در آثار روان شناختی، به نقش فرآیندهای ذهنی در آفرینش و پیشبرد وضعیت «انقلابی» توجه می شود. رویکرد روان شناختی، به روان شناسی فردی (مانند نقش روندهای شکل گیری افرادی مانند رهبران انقلابی یا سردمداران حکومتی در تبدیل شدن به رهبر انقلابی یا تسلیم شدن سریع و ایستادگی نکردن در مقابل حرکت انقلابی) و روان شناسی اجتماعی (مانند نقش افزایش انتظارات و توقع های مردم در وقوع انقلاب و شکاف بین انتظارات و دریافت ها و محرومیت نسبی) تقسیم می شود. دیویس وگر و زونیس ماروین از جمله افرادی هستند که در تحلیل علت انقلاب اسلامی ایران به این دیدگاه معتقدند. (نک: فوزی، ۱۳۸۴: ۴ - ۲۰؛ ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۱۲۱ - ۱۵۵)
چهارم. دیدگاه اقتصادی: در نوشته های اقتصادی، دیدگاه هایی قرار می گیرند که یا جامعه را به زیربنا (شیوه تولید اقتصادی) و روبنا (حقوقی، سیاسی، اجتماعی و...) تقسیم می کنند یا بدون این تقسیم بندی، نقش عوامل اقتصادی مانند تورم، ریخت و پاش، توزیع نابرابر ثروت و... را در وقوع انقلاب، جدّی تلقی می کنند. از افرادی که به این دیدگاه معتقدند، به رابرت لونی و گروه های چپ گرا و مارکسیستی می توان اشاره کرد. (نک: ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۱۵۷ - ۱۷۵)
پنجم. دیدگاه سیاسی: در این نوشته ها، دیدگاه کسانی جای می گیرد که بر نقش عوامل و فرآیندهای سیاسی در وقوع انقلاب تأکید می کنند. بدین ترتیب، کسانی که استبداد را اصلی ترین علت وقوع انقلاب و هدف انقلابی ها را کسب قدرت می دانند، نه دست یابی به اجرای یک ایدئولوژی یا وقوع آن را زمانی می دانند که قدرت دولت دچار فروپاشی یا چند دستگی شده است، در این گروه قرار می گیرند. آبراهامیان، چارلز تیلی و میثاق پارسا، هوادار این دیدگاه هستند. (نک: فوزی، ۱۳۸۴: ۴ - ۲۰؛ ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۱۷۷ - ۱۹۱)
ششم. رویکرد ترکیبی: دسته ای دیگر از نوشته ها، به بیان دو یا چند علت اصلی پیدایش انقلاب اسلامی پرداخته و ریشه های اساسی وقوع انقلاب را ترکیبی از چند مورد ذکر کرده اند. اتفاقاً برخی از مشهورترین کتاب ها و نظریه های تحلیل انقلاب اسلامی، در این دسته جای دارند که به نظر افرادی همچون نیکی کدی، جرالد گرین و جان فوران می توان اشاره کرد. (نک: اخوان مفرد، ۱۳۸۱: ۳۹ - ۷۰؛ فوزی، ۱۳۸۴: ۴ - ۲۰؛ ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۱۹۳ - ۲۲۶)
ب) رویکرد «عاملی»
در این رویکرد، مؤلفه هایی خاص با توجه به اندیشه و سخنان امام خمینی (س)، برجسته شده است که عامل اصلی انقلاب اسلامی معرفی می شوند. در این رویکرد، دو دسته دیدگاه جای می گیرند. (دهشیری، ۱۳۸۳: ۲۸۷ - ۳۰۱)
مهم ترین آثاری که در کنار نظریه خود، از سخنان حضرت امام خمینی (س) نیز استفاده کرده اند، عبارتند از:
یکم. ایدئولوژی: منظور از ایدئولوژی، آرمانی مذهبی است که متناسب با شرایط سیاسی اجتماعی تعیّن یافته است. در آثار حامد الگار، آصف حسین، اولیویه روآ، رابین و ورس کارلسن و در درجه دوم، فرد هالیدی، تدا اسکاچپول و جان فوران به این مورد اشاره شده است.
دوم. وجود آگاهی جمعی: در آثار جرالد گرین و جان فوران به این مورد اشاره شده است که مردم در پی آگاهی جمعی در مسیر انقلاب قرار گرفته و به قیام مسلحانه نپرداخته اند.
سوم. خیزش اجتماعی: در نوشته های جرالد گرین، نیکی کدی و مارک گازیوروسکی به این مورد اشاره شده است که همراهی همه گروه ها، خیزش جمعی را در مردم در پی آورده است.
چهارم. سیاست های ضد اسلامی شاه: در نوشته های باری روبین به فعالیت های ضد دینی رژیم توجه شده است.
پنجم. استکبار ستیزی و مخالفت با امریکا: در نوشته های آصف حسین، گازیو روسکی، نیکی کدی و جان فوران استعمارستیزی و تلاش برای استقلال کشور تأکید شده است.
مهم ترین نظریه هایی که به بیان علل وقوع انقلاب اسلامی، با توجه به سخنان امام خمینی (س)، ولی بدون اولویت بندی آن ها پرداخته اند، عبارتند از:
یکم. استبداد رژیم پهلوی و سلب آزادی از مردم: امام خمینی (س) در این زمینه بیان می دارند که اگر آزادی از ملتی سلب گردد و محیط اختناق ایجاد شود، زمینه قیام ایشان را برای براندازی حکومت ظلم و جور فراهم می آورد. (یکی از [عواملی ] که موجب پیروزی شماها شد همین زیادی ظلم و زیادی اختناق؛ که این اختناق وقتی زیاد شد، انفجار از آن پیدا می شود. دنبال یک اختناق طولانی هی عقده ها زیاد می شود؛ و منتظرند که یک صدایی درآید،... فریاد درآید، دیگران دنبالش بروند.. (صحیفه امام، ج ۸، ص ۴۴۳-۴۴۵) حکومتها باید عبرت بگیرند از این وضعی که در ایران پیش آمد، و بدانند که وضع برای این بود که محیط اختناق به طوری پیش آوردند که اختناق انفجار آورد. (همان، ۸۷). ملت ما از همه آزادیها محروم بود. کشور ما از استقلال صحیح محروم بود. ملت ما از این مظالم به جان آمد و قیام کرد- یک قیام اسلامی بزرگ-. (همان، ج ۶، ص ۲۱۹))
دوم. حمایت شاه از اسرائیل: امام خمینی (س) از آن به عنوان یکی از علل قیام مردم مسلمان علیه شاه یاد می کنند. (یکی از علل قیام مردم مسلمان ایران علیه شاه، حمایت بی دریغ او از اسرائیل غاصب است. و شاه، نفت اسرائیل را تأمین می کند. ایران را بازار مصرف کالاهای اسرائیل کرده است و حمایتهای معنوی دیگر. (همو: ج ۵، ص ۱۳۹))
سوم. ماهیت طاغوتی رژیم شاهنشاهی: امام (س) با اشاره به این مورد بیان کرده اند که طاغوت و باطل نابود می شود و مراعات نکردن مشی اسلامی سبب شده است که مردم، طاغوت را برنتابند و درصدد نابودی آن برآیند. (از دیدگاه امام خمینی (س) هر حکومتی که مشی اسلامی را در همه زمینه ها مراعات نکند و محتوای آن اسلامی نباشد، طاغوت است. (ر.ک: صحیفه امام) امام (س) مفهوم حکومت طاغوت را در برابر حکومت عدل قرار می دهند و می فرمایند: ما امیدواریم که با هم [با] پیوستگی به هم بتوانیم این طاغوتها را تا آخر از بین ببریم و به جای او یک حکومت عدل اسلامی؛ که مملکت ما برای خودمان باشد و همه چیز ما به دست خودمان باشد. (همان، ج ۶، ۱۰۱). این تحولی که الآن در کشور ما هست، همه اش روی این مقصد است که از اول فریادشان بلند بود که ما اسلام را می خواهیم.
طاغوت را نمی خواهیم (همان، ج۱۳، ۲۹۲) من اخطار می کنم به ملت ایران که هوشیار باشید و نگذارید این شیاطین رخنه کنند! اینهایی که به اسلام اعتقاد ندارند، اینهایی که به ایمان اعتقاد ندارند، اینهایی که به خدا اعتقاد ندارند، می خواهند «۱» صفوف شما را در هم بشکنند و در صفوف توحیدی شما، انسانی شما، اسلامی شما رخنه بکنند و نگذارند به مقاصد خودمان برسیم. مقصد این است که اسلام، احکام اسلام- احکام جهانگیر اسلام- زنده بشود و پیاده بشود و همه در رفاه باشند و همه آزاد باشند، همه مستقل باشند. من از خدای تبارک و تعالی سلامت و سعادت همه ملت ایران و شما جوانان برومند [را] که با من مواجه هستید می خواهم. (همان، ج ۷، ص ۳۱))
چهارم. ترویج مفاسد توسط رژیم پهلوی: این مورد نیز از جمله مواردی است که در سخنان امام (س)، از عوامل انقلاب شمرده شده است و این فسادی که در ایران پیدا شده است که همه فسادها زیر سر رژیم شاهنشاهی بود در تاریخ، از اولی که رژیم شاهنشاهی پیدا شده است تا حالا که ما مشاهده می کنیم، هر چه مَفْسَده بوده است، رژیم شاهنشاهی این مفاسد را ایجاد کرده (همان، ج ۳، ص ۴۹۰) این رژیم و این حکومتْ حکومتی است که می خواهد که این جوانهای ما را فاسد کند؛ و این [که ] مراکز زیاد فحشا و همه اطراف و همه جوانب فحشا را رواج دادند برای این است که جوانها را از دانشگاهها بکشند به میخانه ها و به کارهای زشت و بد. (همان، ج ۴، ص ۵۱۳) انقلاب ایران، در اثر مفاسدی است که در هیأت حاکمه وجود دارد. و همچنین بر اثر کارهای مخالف عقل است که شاه انجام می دهد. و خرابیهایی که با دست عمال شاه در سراسر مملکت انجام می گیرد. (همان، ص ۵۰۳) مراکز فحشا در این کشور این قدر زیاد بود که احصا نداشت. مراکز فساد این قدر بود که جوان های ما را به فساد کشاند... کاری کردند که ملت ما به جان آمد... و خدای تبارک و تعالی بر این ملت منّت گذاشت و قیام کردند. (همان، ج ۱۸، ص ۳۲۰))
پنجم. وابستگی رژیم به حکومت های استعمارگر بیگانه: حاکمیت یافتن حکومت های کفر از این طریق، از جمله عواملی است که امام خمینی (س) برای پیدایش انقلاب اسلامی ذکر کرده است. (در عصر ما، ملت ما یافت که شاه به واسطه پیوندی که با غرب، مخصوصاً با امریکا دارد و همین طور با شرق، تمام مخازن ما را به باد داده است بلکه نیروهای انسانی ما را نیز به هدر داده است؛ و فهمیدند جنایات فوق العاده ای که مرتکب می شود به واسطه پیوندی است که شاه با ابرقدرتها دارد. از این جهت ملت ما بپاخاست. (همان، ج ۵، ص ۴۰۵) [رژیم پهلوی] اقتصاد ما را بکلی به هم زد، و همه چیز ایران را وابسته به اجانب کرد. اینکه مردم قیام کردند، برای اینکه همه چیزشان به باد رفت، و خسته شدند مردم. از این جهت، قیام کردند و این نهضت را بپاداشتند (همان، ج ۸، ص ۳۴۱) فشار بیش از حد شاه، مردم را چنان در تنگنا قرار داد که آنان دست به یک قیام همگانی زدند. شاه، استقلال سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی ما را از بین برده است و ایران را در همه ابعاد وابسته به غرب و شرق کرده است. مردم ایران را زیر شکنجه و سیاهچالهای زندان کشته است. از تمام علما و خطبا برای گفتن حقایق جلوگیری کرده است. تمام اینها موجب شده است که مردم مسلمان ایران خواستار یک حکومت اسلامی باشند. (همان، ج ۴، ص ۵۲۳))
ششم. جدایی از ملت و فاصله طبقاتی و فکری بین حکومت و ملت: یکی دیگر از عواملی است که در سخنان امام (س) به عنوان عوامل پیدایش انقلاب اسلامی ذکر شده است. (اگر پایگاه داشت این مرد (شاه) بین مردم، اگر نصف قدرتش را صرف کرده بود برای ارضای مردم، هرگز این قدرت به هم نمی خورد. (همان، ج ۷، ص ۵۱۲ فقط آن رده های بالای ارتش و قوای انتظامی، باقی را دیگر به هیچ نمی گرفتند، نه ادارات و نه ارتش. آن رده های پایین، نه مردم و نه بازار و نه مسجد و نه روحانیت و نه دانشگاه، هیچ یک را به حساب نمی آوردند اینها. چیزی نمی دانستند اینها را. و بزرگتر خطای اینها همین بود که ملت را چیزی نمی دانستند. ملت همه با هم شدند برای اینکه همه ناراضی بودند. (همان، ج ۱۱، ص ۴۵۷-۴۵۸))
ج) رویکرد ارزشی
صاحبان این دسته از کتاب ها و نظریه ها که در بسیاری از موارد، از مبارزان و متفکران انقلاب اسلامی بوده اند، مبانی اسلامی را محور قرار داده اند. بنابراین، دلیل اصلی وقوع انقلاب را تلاش مردم و رهبران انقلاب برای حاکمیت دین اسلام قلمداد کرده و سیاست های اسلام زدایی شاه را دلیل جوش و خروش و قیام مردم دانسته اند. برخی از این آرا عبارتند از:
یکم. شهید مطهری در کتاب پیرامون انقلاب اسلامی، با این که به برخی دلایل دیگر از جمله استعمار، نفوذ لیبرالیسم غربی و مانند آن اشاره می کند، ولی در نهایت، چنین بیان می دارد:
آن عامل تعیین کننده ای که همه عوامل دیگر را در برگرفت و توانست همه طبقات را به طور هماهنگ در مسیر واحد منقلب بکند، جریحه دار شدن عواطف اسلامی این مردم بود. (مطهری، ۱۳۸۰: ۱۱۲)
دوم. آیت الله عمید زنجانی، در بخشی از کتاب انقلاب اسلامی و ریشه های آن بیان می کند:
اگر ما به جست و جوی علل و عواملی که خارج از ماهیت انقلاب اسلامی و آرمان ها و ریشه های تاریخی آن است، بپردازیم، تنها عاملی که به عنوان علت اصلی و عامل اول می توان از جریان انقلاب، از تولد تا پیروزی آن استنباط نمود، اعمال سیاست اسلام زدایی توسط شاه بود که ادامه رژیم خود را به منظور هرچه بیش تر جلب نمودن حمایت خارجی و تحکیم هرچه عمیق تر سلطنت و دیکتاتوری در داخل کشور در گروی آن دید. (عمید زنجانی، ۱۳۸۱: ۵۷۲)
سوم. آیت الله مصباح یزدی نیز ضمن پرداختن به شاخصه های انقلاب اسلامی، چنین نتیجه می گیرد:
انقلاب اسلامی عبارت است ازحرکتی بنیادین و تحولی اساسی در اوضاع و احوال سیاسی جامعه بر اساس آموزه های اسلامی به منظور جای گزین نمودن نظامی مبتنی بر اصول و احکام اسلامی. اسلامی بودن، فصل ممیّز انقلاب اسلامی از سایر انقلاب های جهان است. (مصباح یزدی، ۱۳۸۶: ۹۸)
چهارم. اسدالله بادامچیان در کتاب خویش می نویسد:
انقلاب اسلامی ایران، ریشه اصلی خود را در مکتب اسلام خالص دارد و از آن جا تغذیه شده و رشد نموده و می نماید. برخی از کسانی که درباره ریشه انقلاب اسلامی ایران بحث کرده اند، زمینه های انقلاب را با ریشه ها اشتباه گرفته اند. (بادامچیان، ۱۳۶۹: ۱۷۸)
(ص) وی در ادامه بیان می دارد که ریشه اصلی انقلاب اسلامی ایران در آموزه های اسلام محمدی است.
پنجم. منوچهر محمدی بیان می دارد که مذهب، مهم ترین و تنها عامل فرهنگی است که ایرانیان را در سراسر کشور به هم مرتبط می سازد و قدرت عظیم مردمی را فراهم می آورد. به نظر وی، هر حرکت و جنبش اجتماعی دیگری جدا از ارزش ها و معیارهای مذهبی برای تحقق اهداف سیاسی اجتماعی نمی تواند با موفقیت همراه باشد. (محمدی، در: ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۸۱)
ششم. حشمت زاده نیز در کتاب چارچوبی برای تحلیل و شناخت انقلاب اسلامی در ایران، عوامل مختلف وقوع انقلاب اسلامی از جمله عوامل بشری و فوق بشری را بیان می کند، ولی در جمع بندی نهایی با اشاره به موارد دینی و مذهبی از جمله حادثه عاشورا و مراسم عزاداری امام حسین (، آن ها را زمینه ساز اجتماع مردم و آگاه شدن برای قیام علیه رژیم می شمارد. (حشمت زاده، ۱۳۸۲: ۱۵۶)
هفتم. سید حمید روحانی در کتاب سه جلدی نهضت امام خمینی (س)، ضمن بیان توصیفی و اسنادی حوادث و رویدادهای مرتبط با وقوع انقلاب اسلامی بیان می دارد که معمولاً هدف اقدامات رژیم شاه، از جمله لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، احیای کاپیتولاسیون و تبعید امام، اسلام زدایی بود. اقدامات مراجع نیز در جهت دفاع از اسلام ناب بود و همین امر مهم ترین عامل مبارزاتی به شمار می رفت. (ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۷۵)
هشتم. شهید باهنر نیز زمانی که می خواهد درباره مهم ترین عامل پیروزی انقلاب بحث کند، بیان می دارد که تغییر نگرش مردم نسبت به دین و اسلام ناب سبب شد آنان در پناه رهبری امام خمینی (س) به پیروزی دست یابند. شهید باهنر در بخشی از کتاب فرهنگ انقلاب اسلامی بیان می کند:
مردمی که سال های سال، بی تفاوت بودند و در برابر سرنوشت اجتماعی خود احساس مسئولیت نمی کردند و اسلام را فقط برای زوایای معابد و مساجد می دانستند و اسلام و دین را از سیاست جدا می پنداشتند،... ناگهان اسلام را به گونه ای پیغمبرگونه آموختند و فراگرفتند و می دانستند که اسلام و دین از سیاست جدا نیست... در نتیجه، این فرهنگ تازه بر جامعه ما حاکم شد و روح اصیل اسلامی احیا گشت... همان فرهنگ اصیل اسلامی بار دیگر در جامعه ما زنده شد و این ملت را از ذلت بردگی و اسارت و ضعف و عقب ماندگی نجات داد و به عنوان یک ملت سربلند و مفتخر معرفی کرد. (باهنر، ۱۳۷۱: ۸۹ - ۹۱)
د) نقد و بررسی
حجم بزرگی از پژوهش ها و تحلیل ها درباره انقلاب اسلامی ایران وجود دارد، به گونه ای که اندیشمندان خارجی و داخلی در مدتی نسبتاً محدود، به کم تر انقلابی این گونه توجه کرده اند. با این که قرن بیستم را می توان قرن انقلاب های بزرگ نامید، ولی گویا انقلاب اسلامی ایران به دلیل شرایط خاص و ویژگی های منحصر به فردش، بیش تر از دیگر انقلاب ها توجه شده است.
نو بودن انقلاب اسلامی و بی سابقه بودن وقوع چنین انقلابی در عصر حاضر و تصور صاحب نظران پدیده انقلاب مبنی بر اینکه انقلاب های جدید، پدیده هایی دنیوی هستند و وقوع انقلاب اسلامی در زمانی که اساساً ویژگی انقلاب ها، پیروی از مارکسیسم یا ناسیونالیسم چپ، لیبرال یا آمرانه بود، از دلایل مهم و قابل توجه رویکرد نویسندگان به تحلیل و بررسی انقلاب اسلامی ایران است. (ملکوتیان، ۱۳۸۷: ۵۴)
رویکردهای تک علتی مانند رویکرد مبتنی بر نظریه های جامعه شناسی یا رویکرد مبتنی بر دیدگاه های اقتصادی، در صورت بی توجهی به دیگر دیدگاه ها به ویژه تفاوت های فرهنگی و اجتماعی هر ملت، توانایی تبیین همه جانبه و جامع انقلاب را ندارند. مهم ترین ضعف آن ها نیز تک علتی دیدن وقایع در حوزه علوم انسانی و ابهام موجود در روابط علّی بین یک عامل و بروز انقلاب است که نمی تواند تبیین کاملی باشد. (فوزی، ۱۳۸۴: ۹)
باید دانست انقلاب ها زمانی رخ می دهند که مردم، گروه ها و به عبارت دیگر، توده ها مسیر جریان های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه را بر خلاف دیدگاه ها، باورها، ارزش ها و مبانی خود می یابند. حتی ممکن است این باورها و ارزش ها در طول چندین قرن و در طول تاریخ، درون یک ملت، نهادینه شده باشد. زمانی که حکومت به مقابله، بی توجهی یا حتی نابودی این ارزش ها و خواسته ها دست می زند، توده ها و گروه ها درصدد براندازی حکومت و احیا یا حاکمیت باورها و ارزش هایشان برمی آیند.
اکنون این پرسش مطرح می شود که آیا تنها توجه به کاستی های قدرت حاکم، برای تحلیل انگیزه های انقلاب ها کافی است یا باید نگاهی فراتر و کلان تر به یک انقلاب داشت؟ آیا تنها هدف بنیان گذاران و نخبگان هر انقلاب، رفع کاستی هاست و با برطرف کردن این کاستی ها، آرمان انقلاب ها تحقق می یابد؟ برای مثال، اگر نابرابری اقتصادی در جامعه، حاکم باشد و یکی از انگیزه های اصلی توده ها، حرکت برای ایجاد برابری اقتصادی و رفاهی باشد، آیا با تحقق این امر، آرمان آن انقلاب تمام شده است؟ پرسش دیگر این است که آیا عامل اصلی وقوع انقلاب، کاستی ها و اقدامات حکومت پیشین بوده یا نقش ارزش ها، باورها و عقاید بنیادین آن ملت، در این امر پررنگ تر است؟
به نظر می آید، که انقلاب اسلامی ایران به سبب بنیان های تاریخی و دینی خویش و رهبری الهی حضرت امام خمینی (س) دارای رسالتی تاریخی و تمدنی است که با تحلیل های ظاهری و تنها با توجه به کاستی ها و ضعف های حکومت های پیشین نمی توان به عمق این حرکت پی برد. هرچند در بسیاری از موارد، فعالیت های ضددینی و مشکلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی حکومت پهلوی، تسریع کننده فعالیت های مبارزان انقلابی و افزاینده انگیزه ایشان در جهت نابودی هرچه سریع تر این حکومت طاغوتی بود، ولی توجه به آرای بنیان گذار انقلاب اسلامی که جامعیت فکری و نگاهی الهی داشتند، می تواند نتایجی دقیق تر و مهم تری از این امر ارائه کند.
همان گونه که ذکر شد، در برخی از تحلیل هایی که در مورد علل و انگیزه های انقلاب اسلامی صورت گرفته است، پژوهش گران به سخنان حضرت امام (س) به صورت بخشی و بدون اولویت بندی پرداخته اند. عواملی که به عنوان انگیزه های پیدایش انقلاب اسلامی در این گونه تحلیل ها از دیدگاه امام خمینی (س) و با استناد به سخنان صریح ایشان ذکر شده، توصیفات ایشان از وضعیت پیش از انقلاب و مشکلات و ضعف های رژیم طاغوت است. به عبارت دیگر، با این بیان که نوعی بیان سلبی است، ایشان برخی ویژگی های یک جامعه آرمانی را شمرده اند که از این گونه ضعف ها و مشکلات تهی بوده و زمینه ساز حیات طیبه انسان ها باشد. بنابراین، طبیعی است که رفع این موانع را نمی توان تنها هدف غایی و چشم انداز متعالی انقلاب اسلامی در نظر گرفت؛ چون تا جای گزینی ایجابی در این زمینه مطرح نشود، سخن گفتن از غایت و چشم انداز، بی معنی است. به همین دلیل، در دسته سوم نظریه های پیش گفته، با محور قرار دادن سخنان امام (س)، حاکمیت اسلام به عنوان علت و انگیزه اصلی انقلاب اسلامی و با رنگ و بوی ایجابی مطرح می شود.
پرسش این جاست که جان مایه و هدف غایی از حاکمیت اسلام چیست؟ به دیگر سخن، مقصد ما پس از حاکمیت اسلام چیست؟ هدف امام از مطرح کردن حاکمیت اسلام ناب محمدی (به عنوان مهم ترین انگیزه انقلاب چه بود؟ پاسخ به این پرسش ها می تواند ما را به سمت چشم انداز انقلاب اسلامی ایران رهنمون سازد. در واقع، حاکمیت اسلام و ارزش های اسلامی به نوعی در حکم مأموریت و رسالت (Mission) انقلاب خواهد بود و باید با تدّبر بیش تر در آرا و اندیشه های امام خمینی (س) به آن غایت اصلی پی ببریم که در حکم چشم انداز (Vision) انقلاب اسلامی است.
نظریه امام (س) نسبت به چشم انداز انقلاب اسلامی
در ادامه، ضمن تحلیل دیدگاه ها و سخنان امام خمینی (س)، پیش و پس از انقلاب، به ترسیم چشم انداز انقلاب اسلامی از دیدگاه ایشان می پردازیم. پرداختن به سخنان ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به این دلیل ضرورت دارد که به نظر عده ای از افراد، امام خمینی (س)، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، افق خاصی برای آن در نظر نداشته و پس از پیروزی انقلاب، به بیان چشم انداز انقلاب اسلامی پرداخته اند.
۱. دوره قبل از پیروزی انقلاب اسلامی؛ محوریت نظریه ولایت فقیه
با کاوشی در آثار، دیدگاه ها و سخنان امام خمینی (س)، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، به این نکته اساسی می توان دست یافت که حرکت ایشان بر مبنای یک تفکر ناب و بر اساس یکی از مهم ترین اصول دین مبین اسلام بوده است.
حرکت ایشان در راستای تحقق انقلاب اسلامی بر مبنای نظریه «ولایت فقیه» به عنوان نظریه حکومتی اسلام در عصر غیبت حضرت ولی عصر (عج) شکل گرفت. امام (س) این نظریه را در سال ۱۳۳۲ در کتاب کشف الاسرار مطرح و در سال ۱۳۴۸ به تفصیل در درس فقه ذیل مبحث بیع در نجف اشرف تبیین کردند. بر مبنای این نظریه که از مبانی اصیل اسلامی و از متن آیات و روایات برخاسته است، فقها به عنوان نایبان ائمه معصومین (ع) در عصر غیبت، وظیفه اداره و هدایت امور سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی را بر عهده دارند و از این طریق، زمینه ساز قیام حضرت مهدی (عج) و آماده سازی جامعه برای حرکت به سوی تحقق جامعه عدل مهدوی خواهند بود.
در نظریه امام خمینی (س)، ولایت فقیه از یک سو، تضمین کننده اسلامی بودن نظام است و مانع انحراف آن از معیارهای اسلامی می شود و از سوی دیگر، تقوای فقیه و تقید او به احکام اسلامی، از پیدایش استبداد و دیکتاتوری جلوگیری می کند. به عبارت دیگر، اگر قرار است که نظام سیاسی، محتوایی اسلامی به خود بگیرد، وجود فقیهی اسلام شناس در رأس آن الزامی است. همچنین از آن جا که به نظر امام خمینی (س)، ریشه استبداد، رذیلت های نفسانی و بی تقوایی حاکمان است، تقوای درونی و تقید فقیه به احکام شریعت، او را از استبداد برحذر می دارد. (جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۶: ۱۷۲)
طرح نظریه ولایت فقیه به دست امام خمینی (س) و حرکت به سوی حاکمیت ولی فقیه در جامعه، بیان گر زمینه ایجابی عوامل پیدایش انقلاب اسلامی است. در واقع، حرکت امام (س)، حرکت به سوی حاکمیت نظام اسلامی و زمینه سازی برای حاکمیت امام معصوم (در جامعه بود. در این صورت، تهی شدن جامعه از آسیب ها و ضعف های ذکر شده در بخش های پیشین این نوشتار را می توان از نتایج این حاکمیت برشمرد که خود، زمینه ساز حیات طیبه بر مبنای مفاهیم اسلام ناب محمدی (ص) است. ایشان در بخشی از کتاب ولایت فقیه چنین بیان می دارند:
اکنون که شخص معینی از طرف خدای تبارک و تعالی برای احراز امر حکومت در دوره غیبت تعیین نشده است، تکلیف چیست؟ آیا باید اسلام را رها کنید؟ دیگر اسلام نمی خواهیم؟ اسلام فقط برای دویست سال بود؟ یا این که اسلام، تکلیف را معین کرده است، ولی تکلیف حکومتی نداریم؟ معنای نداشتن حکومت این است که تمام حدود و ثغور مسلمین از دست برود و ما با بی حالی دست روی دست بگذاریم که هر کاری می خواهند بکنند. و ما اگر کارهای آن ها را امضا نکنیم، رد نمی کنیم. آیا باید این طور باشد؟ یا این که حکومت، لازم است و اگر خدا، شخص معینی را برای حکومت در دوره غیبت تعیین نکرده است، لکن آن خاصیت حکومتی را که از صدر اسلام تا زمان حضرت صاحب (موجود بود، برای بعد از غیبت هم قرار داده است. این خاصیت که عبارت از علم به قانون و عدالت باشد، در عده بی شماری از فقهای عصر ما موجود است. اگر با هم اجتماع کنند، می توانند حکومت عدل عمومی در عالم تشکیل دهند. (خمینی، ۱۳۸۰: ۵۰)
همان گونه که اشاره شد، دیدگاه امام (س) نسبت به انقلاب اسلامی بر مبنای نظریه ولایت فقیه، یکی از حرکت های لازم برای تحقق حکومت موعود مهدوی (عج) بوده و حرکت ایشان در راستای زمینه سازی قیام جهانی آن حضرت صورت گرفته است. پس افقی که ایشان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی برای این حرکت عظیم ترسیم می کنند، اتصال این انقلاب به انقلاب جهانی امام عصر (عج) و گسترش حکومت حق در سراسر جهان است.
حضرت امام خمینی (س) در ابتدا، این نظریه را برای نخبگان و اندیشمندان جامعه و طلاب حوزه های علمیه تبیین کردند. هرچند نسخه هایی از این کتاب را گروه های مبارز انقلابی در بین مردم توزیع کردند، ولی زمینه تبیین دقیق تر این نظریه برای عموم مردم، چندان مساعد نبود. به همین دلیل، امام خمینی (س) در دیگر سخنان خود، بیش تر به ضعف ها و کاستی های حکومت طاغوت اشاره دارند. البته ایشان همیشه به «اسلام» به عنوان هدف اصلی انقلاب اشاره می کردند.۱
۲. دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ محوریت گفتمان مهدویت
امام (س) پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ضمن اشاره به دلایل قیام و هدف از انقلاب اسلامی، از نابسامانی ها، کاستی ها و مشکلات حکومت های گذشته به ویژه حکومت پهلوی یاد می کردند. همان گونه که پیش از این ذکر شد، گاه پژوهش گران و تحلیل گران، این موارد را انگیزه های اصلی قیام ذکر کره اند.
البته باید دانست نظریه ولایت فقیه، انگیزه اصلی حرکت امام (س) بود. ولی فقیه که نایب امام عصر (عج) در دوران غیبت محسوب می شود، وظیفه دارد جامعه اسلامی را با توجه به مبانی اسلام ناب محمدی (اداره کند و زمینه ساز ظهور امام زمان (عج) باشد. به عبارت دیگر، چشم انداز انقلاب اسلامی، تحقق جامعه عدل مهدوی است و انقلاب اسلامی و به دنبال آن، جمهوری اسلامی، تنها یک مرحله گذار برای تحقق جامعه موعود به شمار می رود که در حکم نقطه آغاز و افتتاحیه ای مهم برای حرکت به سمت برپایی ظهور تلقی می شود.
نکته قابل توجه این است که آن دسته از سخنان امام (س) که با اشاره به مشکلات و کاستی های حکومت طاغوت، از عزم حکومت آینده برای برطرف کردن این کاستی ها و ضعف ها
در این جا فقط به چند مورد از سخنان امام در این زمینه اشاره می کنیم که مربوط به پیش از پیروزی انقلاب است. علاقه مندان برای مطالعه موارد بیش تر، می توانند به جلد اول صحیفه امام مراجعه کنند. این جانب دست اخلاص خود را به سوی جمیع مسلمین، خصوصاً علمای اعلام و مراجع عظام أطال اللَّه بقائَهم دراز کرده و از عموم طبقات برای صیانت احکام اسلام و استقلال ممالک اسلامی استمداد می کنم. و اطمینان دارم با وحدت کلمه مسلمین، سیَّما علمای اعلام، صفوف اجانب و مخالفین درهم شکسته، و هیچ گاه به فکر تجاوز به ممالک اسلامی نخواهند افتاد. ما تکلیف الهی خود را ان شاء الله ادا خواهیم کرد؛ و به إحدی الْحُسْنَیَیْن نائل خواهیم شد: یا قطع دست خائنین از حریم اسلام و قرآن کریم و یا جوار رحمت حق جلّ و علا إِنِّی لَا أَرَی المَوتَ إِلَّاسَعَاده ولَا الحَیوه مَعَ الظَّالِمِینَ إِلَّا بَرَماً. (خمینی، ۱۳۸۵: ج۱، ۱۸۳) هان ای روحانیین اسلامی! ای علمای ربانی! ای دانشمندان دین دار! ای گویندگان آیین دوست! ای دین داران خداخواه! ای خداخواهان حق پرست! ای حق پرستان شرافتمند! ای شرافتمندان وطن خواه! ای وطن خواهان با ناموس! موعظت خدای جهان را بخوانید و یگانه راه اصلاحی را که پیشنهاد فرموده بپذیرید و ترک نفع های شخصی کرده تا به همه سعادت های دو جهان نایل شوید و با زندگانی شرافتمندانه دو عالم دست در آغوش شوید. انّ للَّه فی ایام دهرکم نفحاتٌ ألا فتعرّضوا لها)؛ امروز روزی است که نسیم روحانی الهی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی، بهترین روز است. اگر مجال را از دست بدهید و قیام برای خدا نکنید و مراسم دینی را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه گرد شهوتران بر شما چیره شوند و تمام آیین و شرف شما را دست خوش اغراض باطله خود کنند. امروز شماها در پیشگاه خدای عالم چه عذری دارید؟ (همو: ۲۳) واجب است بر همه و همه خطبا و مسلمین که مردم را مطلع کنند؛ زیرا اصل اسلام در خطر است. در اصل که اختلاف نیست؛ مگر فرعی است که اختلاف نظر داشته باشند؟ مگر یقین دارند که اسلام در خطر نیست؟ هیچ کس نباید صلاح را در سکوت بداند. نباید هیچ کس این فکر را بکند. (همو: ۲۷۵) هدف را باید در نظر داشت. هدف، اسلام است. (همو: ۲۶۷)
اعم از فساد اخلاقی، مشکلات اقتصادی، نابسامانی ها و بی عدالتی ها حکایت می کنند، با این بیان که هدف انقلاب اسلامی، زمینه سازی برای ظهور حضرت حجت (است، تناقضی ندارد. در جامعه موعود نیز همه چیز بر مبنای حق است و عدالت به معنای اتمّ و اکمل آن محقق خواهد شد. همچنین امام (س) همیشه با ترسیم جامعه موعود، حکومت را یک «امانت» تلقی می کند که باید به صاحب اصلی آن یعنی امام عصر (عج) بازگردانده شود. در ادامه، با معرفی نظریه «امانت»، بیش تر به این بحث می پردازیم.
نظریه «امانت»
نگاه حضرت امام خمینی (س) به حکومت به عنوان امانتی بود که باید به صاحب اصلی آن تحویل داد و در راستای حفظ و تقویت آن کوشش کرد. فراوانی تعابیر ایشان در این مقوله، بسیار جالب توجه است. تعبیر حضرت امام (س) از انقلاب اسلامی به عنوان امانتی که صاحب آن، حضرت حجت (است، از این نکته حکایت دارد که ایشان، پرچم قیام ۱۵خرداد را در فضای مهدویت و ظهور برافراشته اند، نه در مقابل آن. بی شک، منظور امام راحل (از طرح امانت و صاحب امانت در مورد جمهوری اسلامی ایران، تبلیغ یا نمایش و تعارف سیاسی نبوده، بلکه ایشان قصد داشتند تا بدین وسیله، افق، راهبردها، برنامه ریز ی ها و راهکارهای دینی سیاسی این نظام و نیز میزان هم خوانی آن ها را با دولت کریمه مهدوی بیان کنند.
اکنون به برخی از سخنان ایشان می پردازیم که با صراحت به این مورد اشاره دارند:
- امیدوارم که ان شاء الله این روحیه اسلامی و توحیدی باقی باشد، این کشور را ما به صاحب اصلی او، امام زمان (عج) تحویل بدهیم و ملت را تسلیم ایشان بکنیم. (ر.ک: صحیفه امام، ج۱۶، ص ۱۱۸)
- من امیدوارم که این کشور با همین قدرت که تا این جا آمده است و با همین تعهد و با همین بیداری که از اول قیام کرده است و تا این جا رسانده است باقی باشد این نهضت و این انقلاب و قیام، تا صاحب اصلی ان شاءالله بیاید و ما و شما و ملت ما، امانت را به او تسلیم کنیم. (همان، ج ۱۵، ص ۳۸۵)
- من امیدوارم که خدای تبارک و تعالی به ما توفیق بدهد که ما بتوانیم به این مقصدی که مقصد انبیاست، برسیم و ما ان شاء الله با هم باشیم و این قافله را با هم به منزل برسانیم و این امانت را به صاحب امانت رد کنیم. (همان، ج ۱۹، ص ۲۰۹)
سخنان صریح حضرت امام (س) در باره قرار داشتن انقلاب اسلامی در راستای ظهور حضرت ولی عصر (عج) (برای نمونه، ر.ک: خمینی، ۱۳۸۵: ج۸، ۳۷۴؛ ج۱۵، ۶۲، ۱۳۰، ۲۸۲، ۳۴۵؛ ج۲۱، ۳۲۷.) به این معناست که انقلاب اسلامی، زمینه ساز آگاهی و خیزش عموم مردم و مسلمانان کل عالم در جهت حرکت به سمت تحقق جامعه ظهور است. تأکید ایشان بر این که
انقلاب اسلامی، انقلابی جهانی است و به کشور ایران منحصر نیست و ندای همه مظلومان عالم است و صدور انقلاب، یکی از اولویت های پیش روی انقلاب اسلامی است، بیان گر نوع نگاه امام (س) به حکومت جهانی عدل یعنی همان حکومت حضرت حجت (است. حتی ایشان به مسئولان جمهوری اسلامی تذکر می دهند که مبادا، رسیدگی به مسائل اقتصادی و رفاهی مردم، آنان را از هدف عالیه انقلاب در این راستا باز دارد:
مسائل اقتصادی و مادی اگر لحظه ای مسئولین را از وظیفه ای که بر عهده دارند منصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید، ولی این بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند. مردم عزیز ایران که حقاً چهره منوّر تاریخ بزرگ اسلام در زمان معاصرند، باید سعی کنند که سختیها و فشارها را برای خدا پذیرا گردند تا مسئولان بالای کشور به وظیفه اساسی شان که نشر اسلام در جهان است برسند. (همان، ج ۲۱، ص ۳۲۷)
۱. گزاره های راهبردی نظریه «امانت»
از دیدگاه حضرت امام (س)، انقلاب اسلامی، امانتی الهی است که برای تحقق هدفی والاتر یعنی تشکیل حکومت جهانی حضرت ولی عصر (شکل گرفته است. با توجه به سخنان ایشان، گزاره های راهبردی این نظریه را به شرح زیر می توان بیان کرد:
گزاره ۱. امام زمان (عج)، صاحب اصلی انقلاب (قدرت سیاسی و نظریه امانت)
حضرت امام (س)، حضرت حجت (را رهبر و صاحب اصلی این انقلاب معرفی می کنند.( و این کشوری که کشور ائمه هدی و کشور صاحب الزمان (عج) است، کشوری تا ظهور موعود ایشان به استقلال خودش ادامه بدهد، قدرت خودش را در خدمت آن بزرگوار قرار بدهد. (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۳۰۹)) طرح رهبری حضرت امام زمان (عج)، در جمهوری اسلامی ایران، بیان گر جهت گیری های قرآنی و ولایی پیامبر اسلام (در این نظام سیاسی نوظهور است. امام خمینی (س) با این دیدگاه، راه آینده جمهوری اسلامی را روشن می سازد که همان وابستگی به بعثت و ولایت انسان کامل است. رهبر فقید انقلاب اسلامی در این باره، به مسئولان نظام هشدار می دهد که مبادا در نظام جمهوری اسلامی، خدشه ای در احکام اسلامی وارد شود؛ زیرا در آن صورت، چنین نظامی، مقبول حضرت ولی عصر (عج) نخواهد بود. (آن ها استقلال می خواهند، آزادی می خواهند، جمهوری اسلامی می خواهند؛ جمهوری ای که باید اساسش بر احکام اسلامی باشد. جمهوری اسلامی باشد که رسول خدا (ص) و امام زمان (عج) بپذیرد. اگر یک خدشه در احکام اسلام واقع بشود، نه پیغمبر می پذیرد و نه امامان ما. (همان، ج ۱۶، ص ۲۷۹)) ایشان در بیانی دیگر می فرمایند که وعده الهی نزدیک است و به زودی این انقلاب، به انقلاب جهانی امام زمان (عج) متصل خواهد شد. (گویی وعده خداوند قادر نزدیک است و امید است این بارقه برق آسا که در سراسر جهان پرتو افکنده و نوید فتح مبین می دهد، به حکومت مطلقه منجی آخرالزمان و پناه مستضعفان متصل شود. (همان، ج ۱۹، ص ۴۷۶-۴۷۷)) اکنون به برخی سخنان ایشان در این زمینه می پردازیم:
-پشتوانه شما خدای تبارک و تعالی است و صاحب این مملکت، امام زمان سلام الله علیه است. (همان، ج ۱۵، ص ۱۹۳)
-با اتکال به خدای تبارک و تعالی و پشتیبانی صاحب این کشور، امام زمان سلام الله علیه، این مقصد را به آخر برسانید و خواهید رسانید. (همان، ج ۱۴، ص ۳۳۰)
-من امیدوارم که این کشور با همین قدرت که تا اینجا آمده است و با همین تعهد و با همین بیداری، که از اول قیام کرده است و تا اینجا رسانده است، باقی باشد این نهضت و این انقلاب و قیام، تا صاحب اصلی ان شاء اللَّه، بیاید. و ما و شما و ملت ما امانت را به او تسلیم کند.( همان، ج ۱۵، ص ۳۸۵)
-من امیدوارم که ان شاء الله [انقلاب را به] صاحب اصلی آن، امام زمان سلام الله علیه تحویل بدهیم. (ر.ک: همان، ج ۱۶، ص ۱۸۳)
-خداوند همه ما را از این قیدهای شیطانی رها فرماید تا بتوانیم این امانت الهی را به سرمنزل مقصود برسانیم و به صاحب امانت، حضرت مهدی موعود- أرواحنا لمقدمه الفداء- رد کنیم (همان، ج ۱۸، ص ۴۷۱-۴۷۲)
-من امیدوارم که خدای تبارک و تعالی به ما توفیق بدهد که ما بتوانیم به این مقصدی که مقصد انبیاست، برسیم و ما ان شاء الله با هم باشیم و این قافله را با هم به منزل برسانیم و این امانت را به صاحب امانت رد کنیم. (همان، ج ۱۹، ص ۲۰۹)
-در آن [مبارزه با ظالمین و...] سستی نشود تا وقتی که ان شاءالله عَلَم را به دست صاحب علم بدهند. (همان، ج ۲۱، ص ۴)
-این تحولی که در ایران هست، ان شاءالله باقی باشد و تا ظهور امام زمان، این ملت بتواند این کشور را به طور شایسته تحویل ایشان بدهد، ان شاءالله. (همان، ج ۱۶، ص ۳۲۳)
-من امیدوارم خداوند به برکات ائمه اطهار خصوصاً حضرت صاحب- سلام اللَّه علیه- که این مملکت مال اوست، [توفیق بدهد که ] این ملت کار خودش را پیش ببرد. (همان، ج ۲۰، ص ۴۷۳)
گزاره ۲. تأسیس جمهوری اسلامی به مثابه مقدمه و نه هدف (شأن ابزاری نظام سیاسی در نظریه امانت)
امام (س)، انقلاب ایران را مقدمه ای برای حکومت اهل بیت عصمت و طهارت (می دانند و از آن به عنوان نقطه آغاز تعبیر می کنند. ایشان، بارها این نکته را متذکر می شوند که مبادا، مسیر انقلاب به انحراف رود و چنین تصوری پیش آید که انقلاب اسلامی به چشم انداز خویش دست یافته است. در این زمینه به سخنان ایشان می نگریم:
-امیدواریم که این انقلاب یک انقلاب جهانی بشود، و مقدمه برای ظهور حضرت بقیة اللَّه- ارواحنا له الفداء- باشد. (همان ج ۱۶، ص ۱۳۱)
-انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت- ارواحنا فداه- است. (همان، ج ۲۱، ص ۳۲۷)
-ان شاء اللَّه، اسلام را به آن طور که هست، در این مملکت پیاده کنیم و... و دنیا، دنیای اسلام باشد، و زور و ظلم و جور از دنیا برطرف بشود و [این ] مقدمه باشد برای ظهور ولی عصر- ارواحنا فداه(همان، ج ۱۵، ص ۲۶۲)
-. انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت- ارواحنا فداه- است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد. (همان، ج ۲۱، ص ۳۲۷)
-امید است که این انقلاب جرقه و بارقه ای الهی باشد که انفجاری عظیم در توده های زیر ستم ایجاد نماید و به طلوع فجر انقلاب مبارک حضرت بقیة اللَّه- ارواحنا لمقدمه الفداء- منتهی شود. (همان، ج ۱۵، ص ۶۲)
- الآن برای خدا قیام کرده است و به پیش می رود تا اینکه این جمهوری اسلامی متصل بشود به زمان ظهور حضرت- سلام اللَّه علیه-. (همان، ج ۱۶، ص ۲۳۰)
-امیدوارم که این جمهوری اسلامی ان شاء اللَّه، برسد به مقامی که خودش را برساند به زمان ظهور امام زمان سلام اللَّه علیه. (همان، ج ۱۶، ص ۱۷۴)
گزاره ۳. هدف و افق انقلاب اسلامی، تشکیل جکومت اسلامی به رهبری امام زمان (عج) (نظریه امانت و بین الملل گرایی اسلامی)
استراتژی معمار کبیر انقلاب اسلامی، آینده نگری و به تعبیر صحیح تر، ساختن و بنای آینده است و این موضوع، از اساسی ترین موضوعات اسلام ناب به شمار می آید. نگاه غایت گرایانه حضرت امام (س) به انقلاب اسلامی، بیان گر این نکته است که این انقلاب تنها زمانی می تواند به غایت نهایی خویش، یعنی تشکیل حکومت اسلامی به امامت حضرت ولی عصر (عج) دست یابد که پیوسته در راستای زمینه سازی استقرار این حکومت در عالم تلاش کند.
مهم ترین و اساسی ترین موضوع در اسلام ناب، ارائه دوربرد این موضوع یا به تعبیر دیگر، ارائه «هدف» در اسلام ناب است. امام راحل (که خود، مروّج اسلام ناب و مشتاق زمینه سازی برای ظهور امام زمان (عج) است، همیشه افق اسلام ناب را در زمینه سازی حکومت بزرگ اسلامی و اتصال به ظهور می دانستند و طرح این امر مهم را وظیفه حوزه های علمیه، دانشگاه و نهاد مقدس بسیج برمی شمردند. تکرار این دغدغه در سخنان حضرت امام (س) در طول سال های پس از پیروزی انقلاب به مناسبت های مختلف، از اهمیت این مقوله و رویکرد ثابت ایشان به این موضوع حکایت دارد:
-حوزه علمیه و دانشگاه باید چهارچوبهای اصیل اسلام ناب محمدی را در اختیار تمامی اعضای بسیج قرار دهند. باید بسیجیان جهان اسلام در فکر ایجاد حکومت بزرگ اسلامی باشند و این شدنی است. (همان، ج ۲۱، ص ۱۹۵)
-ان شاء اللَّه مردم سلحشور ایران کینه و خشم انقلابی و مقدس خویش را در سینه ها نگه داشته و شعله های ستم سوز آن را علیه شوروی جنایتکار و امریکای جهانخوار و اذناب آنان به کار خواهند گرفت تا به لطف خداوند بزرگ پرچم اسلام ناب محمدی- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- بر بام همه عالم قد برافرازد و مستضعفان و پابرهنگان و صالحان، وارثان زمین گردند.(همان، ص ۱۵۵)
-انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است، و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا بکند، و مقدمات ظهور ان شاء اللَّه تهیه بشود.(همان، ج ۸، ص ۳۷۴)
-ما مصمم هستیم که روزی رُخش (امام زمان) ببینیم و این جان که از اوست، تسلیم وی کنیم. (همان، ج ۱۵، ص ۲)
-ما باید در این طور روزها و این طور ایام الله توجه کنیم که خودمان را مهیا کنیم از برای آمدن آن حضرت. (همان، ج ۱۲، ص ۴۸۲)
- امروز باید لباس محبت دنیا را از تن بیرون نمود، و زره جهاد و مقاومت پوشید، و در افق طلیعه فجر تا ظهور شمس به پیش تاخت و ضامن بقای خون شهیدان بود. (همان، ج ۲۱، ص ۱۲)
- باید بسیجیان جهان اسلام در فکر ایجاد حکومت بزرگ اسلامی باشند و این شدنی است، چرا که بسیج تنها منحصر به ایران اسلامی نیست، باید هسته های مقاومت را در تمامی جهان به وجود آورد و در مقابل شرق و غرب ایستاد..... شما باید بدانید که کارتان به پایان نرسیده است، انقلاب اسلامی در جهان نیازمند فداکاریهای شماست و مسئولین تنها با پشتوانه شماست که می توانند به تمامی تشنگان حقیقت و صداقت اثبات کنند که بدون امریکا و شوروی می شود به زندگی مسالمت آمیز توأم با صلح و آزادی رسید. حضور شما در صحنه ها موجب می شود که ریشه ضد انقلاب در تمامی ابعاد از بیخ و بن قطع گردد. (همان، ۱۹۵-۱۹۶)
۲. الزامات عملی نظریه «امانت»
از نظر حضرت امام (س)، مسیر حرکت و تلاش مردم و تمام مسئولان باید در جهت تحقق امر ظهور و تحویل امانت به صاحب اصلی آن باشد. برخی الزاماتی را که در اندیشه ایشان در این زمینه مطرح شده است، می توان این گونه بیان کرد:
الف) زمینه سازی ظهور (نظریه امانت و غایت سیاسی)
حضرت امام خمینی (س) در یکی از سخنرانی های خویش به پنج دسته از برداشت های نادرست و انحرافی (به طور خلاصه، گروه نخست، کسانی اند که خود را سرگرم دعای فرج کرده اند و اندیشه اقدامی را در سر نمی پرورانند. آنان به تکالیف شرعی خود پای بندند، هرچند که حوزه این تکالیف از زندگی شخصی شان فراتر نمی رود. گروه دوم، بی اعتنایی به جامعه و جهان را پیشه خود قرار داده اند. آن ها جز توسل و دعا، تکلیفی برای خود نمی شناسند و اصلاح امور را به حضرت مهدی (واگذار کرده اند. گروه سوم بر این باورند که نباید امر به معروف و نهی از منکر کرد و باید دنیا از گناه آکنده شود تا آن حضرت زودتر ظهور کند.گروه چهارم می گویند که باید بستر گناه را هموار ساخت تا دنیا پر از ظلم و جور شود و حضرت تشریف بیاورد. گروه پنجم مدعی اند که تشکیل حکومت در عصر غیبت مهدی موعود (عج)، باطل و بر خلاف اسلام است.) از انتظار امام عصر (عج) اشاره می کنند و بیان می دارند که وظیفه ما زمینه سازی ظهور است و عده ای هرچند خیراندیش به دلیل درک نادرست مقوله انتظار، به خطا رفته اند. بیان امام (س) از انتظار سازنده و صحیح و نگاه ایشان به زمینه سازی ظهور به عنوان وظیفه همه مسلمانان، نشان گر نگاه او به انقلاب اسلامی به عنوان بستر مناسب برای زمینه سازی ظهور است. (ما اگر دستمان می رسید، قدرت داشتیم، باید برویم تمام ظلم و جورها را از عالم برداریم. تکلیف شرعی ماست، منتها ما نمی توانیم. اینی که هست، این است که حضرت عالم را پر می کند از عدالت؛ نه شما دست بردارید از تکلیفتان، نه این که شما دیگر تکلیف ندارید. البته آن پر کردن دنیا را از عدالت، آن را ما نمی توانیم [پر] بکنیم. اگر می توانستیم، می کردیم، اما چون نمی توانیم بکنیم، ایشان باید بیایند. الآن عالم پر از ظلم است. شما یک نقطه هستید در عالم. عالم پر از ظلم است. ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، باید بگیریم؛ تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن [است، ] تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم، اما نمی توانیم بکنیم. چون نمی توانیم بکنیم، باید او بیاید تا بکند، اما ما باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم. کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت سلام الله علیه در هر صورت، این مصیبت هایی که هست که به مسلمان ها وارد شده است و سیاست های خارجی دامن بهش زده اند، برای چاپیدن این ها و برای از بین بردن عزت مسلمین [است ]. و باورشان هم آمده است خیلی ها. شاید الآن هم بسیاری باور بکنند که نه، حکومت نباید باشد. زمان حضرت صاحب باید بیاید حکومت. و هر حکومتی در غیر زمان حضرت صاحب، باطل است؛ یعنی، هرج و مرج بشود، عالم به هم بخورد تا حضرت بیاید درستش کند! ما درستش می کنیم تا حضرت بیاید. (ر.ک: صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۳-۱۸)) ایشان در همین زمینه فرموده است:
ما همه انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان شاءالله تهیه بشود. (همان، ج ۸، ص ۳۷۴)
امام خمینی (س)، همیشه بر زمینه سازی برای ظهور به عنوان وظیفه ای همگانی تأکید داشته و به صورت خاص از مسئولان خواسته اند به این موضوع توجه ویژه داشته باشند:
یکم. در دیدار با ائمه جمعه:
سعی کنید مطالعه کنید که در خطبه هایتان چه می خواهید بگویید. امیدوارم اسلام به دست شما منتشر شود تا مقدمه ای شود برای ظهور حضرت مهدی- عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف- (همان، ج ۱۶، ص ۲۶۱)
دوم. تذکر به مسئولان:
مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست. انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت- ارواحنا فداه- است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قرار دهد. (همان، ج ۲۱، ص ۳۲۷)
سوم. دستگاه های کشور:
تمام دستگاههایی که الآن به کار گرفته شده اند در کشور ما- و امیدوارم که در سایر کشورها هم توسعه پیدا بکند- باید توجه به این معنا داشته باشند که خودشان را مهیا کنند برای ملاقات حضرت مهدی- سلام اللَّه علیه. (همان، ج ۱۲، ۳۸۳)
ب) صدور انقلاب (نظریه امانت و دعوت سیاسی)
با بررسی اندیشه حضرت امام (س) می توان به این نکته دست یافت که ایشان، انقلاب اسلامی را در مرز یک کشور یا مردم خاص، نمی دانستند و آن را به عنوان یک نگاه جهانی مطرح می کردند. تأکید ایشان بر این نکته که انقلاب اسلامی، به ایران و حتی کشورهای اسلامی، محدود نیست، نشان از این دارد که تحقق حاکمیت جهانی اسلام به رهبری امام زمان (عج) مستلزم آماده سازی جهانی است و همه مستضعفان جهان باید در این راستا گام بردارند. ایشان در این مورد فرموده است:
-امیدوارم که این نهضت و این انقلاب منتهی بشود به ظهور امام عصر- سلام اللَّه علیه- و امیدوارم که این انقلاب ما به همه دنیا و برای همه مستضعفین، برای نجات همه مستضعفین به همه دنیا صادر بشود. (همان، ج ۱۳، ص ۱۱۹)
- ما با خواست خدا دست تجاوز و ستم همه ستمگران را در کشورهای اسلامی می شکنیم و با صدور انقلابمان که در حقیقت صدور اسلام راستین و بیان احکام محمدی- صلی اللَّه علیه و آله- است، به سیطره و سلطه و ظلم جهانخواران خاتمه می دهیم و به یاری خدا راه را برای ظهور منجی مصلح و کل و امامت مطلق حق امام زمان- ارواحنا فداه- هموار می کنیم. (همان، ج ۲۰، ص ۳۴۵)
- ما که نهضت کردیم، برای اسلام نهضت کردیم؛ جمهوری جمهوری اسلامی است؛ نهضت برای اسلام نمی تواند محصور باشد در یک کشور، و نمی تواند محصور باشد در حتی کشورهای اسلامی. نهضت برای اسلام، همان دنباله نهضت انبیاست. نهضت انبیا برای یک محل نبوده است. پیغمبر اکرم اهل عربستان است؛ لکن دعوتش مال عربستان نبوده؛ محصور نبوده به عربستان؛ دعوتش مال همه عالم است. (همان، ج ۱۰، ص ۴۴۶)
-نهضت مقدس ایران، نهضت اسلامی است و از این جهت، بدیهی است که همه مسلمین جهان تحت تأثیر آن قرار می گیرند. (همان، ج ۵، ص ۳۰۵)
-من امیدوارم که همان طور که گفتید پرچم جمهوری اسلامی را بر مملکتهای دیگر هم [به ] اهتزاز درآورید. امیدوارم که همه مستضعفین زیر پرچم اسلام به مستکبرین غلبه کنند. (همان، ج ۱۲، ص ۱۰۳)
امام (س) در پایان مقدمه وصیت نامه خویش نیز درباره مخاطبان وصیت نامه سیاسی الهی خویش نوشته اند:
و آنچه لازم است تذکر دهم آن است که وصیت سیاسی- الهی این جانب اختصاص به ملت عظیم الشأن ایران ندارد، بلکه توصیه به جمیع ملل اسلامی و مظلومان جهان از هر ملت و مذهب می باشد. (همان، ج ۲۱، ص ۴۰۰)
ج) استقلال و اقتدار ایمانی (نظریه امانت و قدرت ملی)
حفظ استقلال و خوداتکایی در پرتوی اندیشه دینی و تلاش همگانی یکی از نکته های مورد تأکید امام خمینی (س) بود. ایشان، یکی از عوامل قیام مردم علیه حکومت پهلوی را وابستگی این حکومت به بیگانگان می دانستند و می فرمودند:
- و این کشوری که کشور ائمه هدی (و کشور صاحب الزمان (است، کشوری است تا ظهور موعود ایشان به استقلال خودش ادامه بدهد، قدرت خودش را در خدمت آن بزرگوار قرار بدهد. (همو: ج۱۴، ۳۰۹)
-آنها استقلال می خواهند، آزادی می خواهند و جمهوری اسلامی می خواهند؛ جمهوری ای که باید اساسش بر احکام اسلام باشد و جمهوری ای باشد که رسول خدا- صلی اللَّه علیه و آله و سلم- و امام زمان- روحی له الفداء- بپذیرد. اگر یک خدشه در احکام اسلام واقع بشود نه پیغمبر می پذیرد و نه امامان ما. (همان، ج ۱۶، ص ۲۷۹)
د) کسب رضایت امام زمان (عج) (نظریه امانت و تکلیف سیاسی)
در اندیشه امام خمینی (س)، همه مردم و مسئولان وظیفه دارند برای کسب رضایت امام عصر (؛ صاحب اصلی حکومت اسلامی بکوشند. تأکید مکرر ایشان در این زمینه برای تمامی اقشار جامعه به ویژه در سطح مسئولان که کارگزاران حکومت اسلامی به شمار می روند، نشان دهنده اهمیت خاص این مورد است. البته ایشان در سخنانشان برای عموم مردم نیز به مقوله انتظار سازنده، تلاش در راستای حاکمیت جهانی اسلام و مواردی از این دست اشاره کرده اند که در همین راستا قرار دارد. برای نمونه، ایشان در سخنان می فرمایند:
همه آقایان بنای بر این بگذارند که کارهایشان را روی وظیفه شان عمل بکنند. خودشان را ببینند در یک جمهوری اسلامی؛ ببینند در یک مملکتی هستند که رأس این مملکت امام زمان- سلام اللَّه علیه- مراقبشان هست؛ مأمورهای مخفی دارد؛ ملائکة اللَّه مأمورند، خودش را تحت مراقبت ببیند، بگوید که ما یک مملکتی الآن هستیم که یک مراقبی داریم معصوم. (همان، ج ۹، ص ۱۷)
بازتاب نظریه امانت در برخی ابعاد حکمرانی نظام
تا این بخش از نوشتار ضمن معرفی نظریه امانت به عنوان مبنای نظری چشم انداز مورد نظر امام خمینی (س) از آینده انقلاب اسلامی، به تبیین گزاره های راهبردی و الزامات عملی این نظریه در اندیشه آن بزرگوار پرداخته شد. این نظریه را می توان در ابعاد محتلف حکومتی نظام جمهوری اسلامی در برهه های زمانی متعدد به کار گرفت. در این بخش از نوشتار، به شرح بازتاب این نظریه و تأثیر آن در چشم انداز انقلاب اسلامی ایران در ابعاد سیاسی، اجتماعی، مدیریتی و سازمانی می پردازیم.
۱. بعد اجتماعی سیاسی
با عنایت به مطالب بیان شده در این نوشتار، فلسفه وجودی «سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴» را اکنون بهتر می توان درک و بیان کرد. از این منظر، «سند چشم انداز» چون به افق زمانی ۱۴۰۴ محدود است، دارای ارزش تاکتیکی ارزیابی شده است و می توان آن را مرحله ای از مراحل مختلف تحقق چشم انداز کلان جمهوری اسلامی ایران آن گونه که در این مقاله آمده است قلمداد کرد. از نظر محتوایی، این سند حاوی گزاره های بنیادینی است که فراتر از افق زمانی و ملاحظات مکانی ارزیابی شده است و آن ها را از مصادیق و مؤلفه های چشم انداز مطرح شده در این نوشتار می توان دانست. برای مثال، به مواردی از این قبیل می توان اشاره کرد که در متن سند چشم انداز به آن ها اشاره شده است:
محوریت هویت اسلامی و انقلابی؛
الهام بخشی گسترده در جهان اسلام؛
ابتنا بر اصول اخلاقی و ارزش های اسلامی، ملی و انقلابی؛
نقش محوری عدالت اجتماعی، رعایت حقوق انسانی و تضمین کرامت انسانی در مقام سیاست گذاری، اداره جامعه و تعامل بین المللی؛
برخورداری از سرمایه اجتماعی بالا و تلاش در راستای توسعه و تقویت آن.
گذشته از ملاحظات اجرایی و قالب های سیاست گذارانه که به سقف زمانی ۱۴۰۴ معطوف است و در نهایت، به تولید هدف «قدرت اول منطقه ای» منجر شده است؛ دیگر گزاره ها ارزش راهبردی دادند و بعد هنجاری چشم انداز جمهوری اسلامی ایران را پوشش می دهند. بر این اساس، قدرت سیاسی به مثابه ابزاری جهت تحقق آرمان هایی متعالی ارزیابی می شود و در غیر این صورت، ارزش خود را از دست می دهد.
۲. بعد مدیریتی: حرکت به سوی مدیریت صالحان
همان طور که پیش از این ذکر شد، ایده اصلی «نظریه امانت»، در این نظریه ریشه دارد که تحقق انقلاب اسلامی و شکل گیری جمهوری اسلامی، مقدمه ای بیش نبوده است و جهت گیری همه اقدامات و انگیزه ها باید به سوی آرمان نهایی و اصلی باشد که همان برپایی حکومت حقه امام زمان (عج) است. البته این مهم نباید صرفاً در «قصد و نیت»، خود را نمایان سازد؛ چون هرچند در این صورت نیز امری مقدس و ستودنی است، ولی کفایت نمی کند. بدین منظور، مدیریت جامعه اسلامی جایگاه و و ظیفه خطیری دارد؛ چون مدیران نظام اسلامی باید با تعیین سمت و سوی لازم، همه انگیزه ها و اقدامات را در عمل به سمت این «آینده آرمانی و مقدس» هم سو سازند و راهبری کنند. البته این وظیفه مهم بدون وجود چشم اندازی روشن برای خود مدیران، امکان پذیر نخواهد بود.
در گام نخست و در بعد مدیریتی، مدیران جامعه اسلامی باید از این چشم انداز آگاه باشند و در گام بعد، دیگران را به سمت آن هدایت کنند. بنابراین، اگر بخواهیم روح نظریه امانت را در این راستا به کار گیریم، ابتدا باید آینده آرمانی و مقدس و مراحل بینابینی دست یابی به آن را با تکیه قوی و صحیح بر آیات و روایات تبیین کنیم. سپس از رفتار مدیران این آینده آرمانی، برای مدیران فعلی جمهوری اسلامی الگوبرداری کنیم. بر این اساس و طبق آیات و روایات، این آینده آرمانی موردنظر، سرزمینی بهشتی است که بشر قبل از آن، با فتنه ها و دشواری هایی جهت غربال شدن و تطهیر و آمادگی برای ورود به آن سرزمین در محضر امام عصر (، مواجه خواهد شد. (ذوالفقارزاده، ۱۳۸۹: ۶۷ - ۱۱۱؛ گودرزی و ذوالفقارزاده، ۱۳۸۷: ۵۱ - ۵۵) در این فضا، مدیران جامعه بشری در آینده، «صالحین» برگزیده از جانب پروردگار عالم خواهند بود (انبیاء: ۱۰۵) که این فضای بحرانی، فتنه آلود و عذاب گونه را راهبری و بر اساس برنامه الهی، جامعه بشری را به سمت اصلاح و عبور سالم از آن تا رسیدن به آن فضای بهشت گونه تحت ولایت امام عصر (عج) مدیریت و هدایت می کنند. («لتملأن الأرض ظلماً و جوراً حتی لا یقول أحد: " الله " إلا مستخفیاً ثم یأتی الله بقوم صالحین یملاؤنها قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً». (مجلسی، بی تا: ج۵۲، ۱۱۷، ح۱۷؛ به نقل از: امالی شیخ طوسی) ) (ذوالقفارزاده، ۱۳۸۹: ۲۱۳ - ۲۲۲)
بنابراین، الگو و به معنای حقیقی کلمه، «چشم انداز» مدیران ما باید رفتار و عمل «صالحانه» و حرکت به سوی «مدیریت صالحین» باشد. البته باید توجه داشت که طبق آیات قرآن، «الحاق به صالحین» که آرزوی نخبگان بشر یعنی رسولان الهی (بوده، توفیق و موهبتی کاملاً الهی است (طباطبایی، ۱۳۷۶: ج۱، ۴۲۴) و هیچ چیز آن به دست خود ما نیست. (همو: ج۱۵، ۵۴۸) با این حال، فرد باید مقدمات و زمینه لازم را برای این موهبت الهی فراهم کند تا به بهانه عزم و تلاش وی، (نجم: ۳۹) (وَ أَنْ لَیْسَ لِلإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی؛ و این که برای انسان بهره ای جز کوشش او نیست.) مشمول رحمت الهی گردد و در شماره بندگان صالح خدا وارد شود. به همین دلیل، یکی از پیام های بسیار مهم و آموزنده این نوشتار برای مدیرانی که دغدغه مدیریت اسلامی دارند، این است که تمامی اعمال ایشان باید «مصداق عمل صالح» باشد؛ عمل صالحی که مبتنی بر ایمانیات دقیق و تصویری صحیح از آینده بوده و با دگرگونی خود و جامعه به سمت آینده بسیار زیبای الهی همراه باشد؛ آینده الهی که به زمینه سازی و برپایی ظهور امام زمان (عج) معطوف است. پرداختن به صفات و ویژگی های صالحین به عنوان الگوی برآمده از نظریه امانت امام خمینی (س) که مدیران جامعه اسلامی باید به آن اقتدا کنند، از حوصله این نوشتار خارج است. (برای آگاهی بیش تر نک: درآمدی بر مدیریت صالحین: رویکردی آینده نگر؛ مقاله «تصویرپردازی از مدیران آینده: به سوی الگوی قرآنی».)
به طور خلاصه، صالحین، افرادی هستند که صلاحیت اداره کنندگی عالم را از جانب خداوند دارا هستند و از این نظر، باید دو ویژگی عمده داشته باشند: نخست، شناخت و ایمانی عالمانه به برنامه های الهی (ایمان) و هماهنگی خود با آن ها (تسلیم بودن: «یوسف: ۱۰۱» ) و دیگری، توانایی پیشبرد برنامه های الهی در عالم که به ابزار و قوای خاصه الهی با عنوان «حکم» (کلام نافذ و مصاب «طباطبایی، ۱۳۷۶: ج۱۱، ۱۸۳؛ ج۱۵، ۳۸۵» ) نیاز دارد. (شعراء: ۸۳) (رَبِّ هَبْ لی حُکْمًا وَ أَلْحِقْنی بِالصّالِحینَ؛ پروردگارا! به من حکم عطا کن، و مرا به صالحان ملحق فرما.) در آینده آرمانی و مقدس، قطعاً صالحین، مدیران آینده جامعه بشری از جانب خداوند خواهند بود. (انبیاء: ۱۰۵) (أَنَّ اْلأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ) (ذواالفقارزاده، ۱۳۸۹: ۲۳۹)
۳. بعد سازمانی: سازمان به مثابه امانت
زمانی که نگاه به سازمان و اداره امور، نگاه امانت گونه باشد، هرکس اجازه قبول مسئولیت را به خویش نمی دهد و شایسته سالاری به عنوان یکی از مهم ترین ارکان عدالت سازمانی حاکم می شود. کسی که در نظام امانت محور مسئولیت قبول می کند، باید از بعد شناختی که به دانش و تخصص مربوط است و از بعد گرایشی که به شیوه نگرش و مباحثی همچون تعهد محوری، خیرخواهی و نفی فریب کاری مربوط است، فردی اصلح برای آن جایگاه باشد. از سوی دیگر، این دانش و گرایش را در رفتار خویش بروز دهد و عدالت را در تمامی ابعاد آن رعایت کند.
برترین امانت چیست؟ امانتی که امینان آن باید برترین امنا باشند. در پاسخ می توان گفت با مراجعه به روایات به این نکته پی می بریم که این امانت همان مسئولیت های اجتماعی هستند. مسئولیت هایی که در آن ها از یک طرف، شخص نسبت به افراد جامعه مسئولیت دارد و از سوی دیگر، نسبت به رهبران و مدیران کلان جامعه متعهد است.
چرا مسئولیت های اجتماعی، برترین امانت هستند؟ اولین نکته، تعهدی است که یک مسئول در قبال مردم و رهبران جامعه دارد و توجیه دیگری که در این مورد می توان ارائه کرد، عبارت است از این که مسئولیت های اجتماعی معمولاً مجموعه ای از امانت ها را در خود دارند. برای مثال، امانت هایی که در دست یک مدیر هستند، عبارتند از: مسئولیت وی، اموال مردم، آبروی کارکنان، اسرار مختلفی که در جلسات اداری مطرح می شوند و.... (جوانعلی آذر، ۱۳۸۹: ۲۳۱ - ۲۳۲)
نگاه امانت گونه به مسئولیت اجتماعی اعم از مسئولیت های اداری سازمانی، مسئولیت های فرهنگی اجتماعی و... موجب می شود فرد، صاحب امانت را در نظر بگیرد و بسان کسی که باید امانتی را به صاحب آن بازگرداند، در شیوه انجام دادن امور، حدود برداشت های شخصی و اجتماعی و دیگر ابعاد حدّ احتیاط را رعایت کند و زمینه فساد اداری، اجتماعی و سازمانی را به حداقل رساند. در سخنان حضرت امام خمینی (س)، شاهد تأکید مکرر ایشان مبنی بر سوءاستفاده نکردن رده های مختلف مسئولان لشکری و کشوری از قدرت هستیم که با مراجعه به توصیه های ایشان به کارگزاران حکومتی، ابعاد مختلف سخنان ایشان را در این زمینه می توان مشاهده کرد.
نتیجه
در این مقاله، ابتدا دیدگاه ها و تحلیل های گوناگون بیان شده در باب انگیزه ها، اهداف و چشم انداز بررسی شد. آن گاه با دسته بندی آن ها بر محوریت دیدگاه های حضرت امام خمینی (س)، به نقد کلی آن ها پرداختیم و بیان کردیم که در بسیاری از موارد، انگیزه هایی که پژوهشگران داخلی و خارجی به عنوان چشم انداز انقلاب اسلامی معرفی کرده اند، یا علل تبعی بوده اند یا به عنوان مأموریت و اهداف بلند مدت انقلاب اسلامی شناخته می شوند و نمی توان از آن ها به عنوان چشم انداز یا افق انقلاب اسلامی تعبیر کرد.
نگاه حضرت امام (س) به انقلاب اسلامی به عنوان امانت الهی که وظیفه همگان، حرکت در جهت تحویل این امانت به صاحب اصلی آن امام عصر (عج) است، یکی از نکات اساسی است که باید به آن توجه کرد. همان طور که گذشت، سخنان امام خمینی (س) درباره آینده انقلاب اسلامی، به طور شفاف، صریح و روشن از یک «باید» حکایت دارد و آن این است که آینده این انقلاب باید به ظهور امام زمان (عج) منتهی شود. از این رو، هر هدف و چشم انداز بلندی که برای انقلاب اسلامی ایران ترسیم می شود، باید به همین صراحت از این هدف والا سخن گوید. در غیر این صورت، نمی توان برای آن سند، روح و جان در نظر گرفت؛ چون طبق سخنان دقیق، روشن و صریح ایشان، روح اصلی این انقلاب در زمینه سازی برای برپایی ظهور و حکومت جهانی حضرت ولی عصر (عج) ریشه دارد.
در پایان خلاصه و جمع بندی برخی از این نظرها ارائه می شود. در این جدول، از یک سو، به برخی موانع شکل گیری انقلاب اسلامی اشاره شده است که در رژیم طاغوت ریشه دارند و به نوعی، علل تبعی و نه اصلی انقلاب به شمار می روند و از سوی دیگر، به مرحله گذار که پیروزی انقلاب اسلامی و حاکمیت اسلام و احکام آن در جامعه است، پرداخته شده است.
این مرحله گذار، در حکم مأموریت و رسالت انقلاب به شمار خواهد رفت و آنچه در حکم چشم انداز و نقطه آرمانی انقلاب از دیدگاه امام خمینی (س) است، همان اتصال حکومت به حکومت جهانی حضرت امام عصر (عج) و فراهم کردن تمام زمینه ها در آن راستاست. همچنین با یک نگاه کاربردی، شاخص هایی که از مجموع سخنان امام (س) در بحث چشم انداز انقلاب اسلامی می توان استخراج کرد، در این جدول احصا شده است. نکته مهم تر این است که از این شاخص ها در ارزیابی چشم انداز فعلی جمهوری اسلامی می توان بهره گرفت. در ستون آخر جدول نیز با توجه به محدودیت های حجمی و گزیده گویی، تنها به ذکر چند فراز از سخنان امام خمینی (س) به عنوان شاهد بحث، اکتفا شده است.
برخی علل تبعی، مأموریت و چشم انداز انقلاب اسلامی با استناد به اندیشه های امام خمینی (س):
ردیف۱
موانع شکل گیری جامعه آرمانی (علل تبعی و سلبی انقلاب): از بین بردن حکومت طاغوت
مأموریت جامعه آرمانی (مرحله بینابینی): ولایت فقیه، جهاد در صراط المستقیم انسانیت
چشم انداز و افق نهایی جامعه آرمانی:حاکمیت (ولایت) الله
شاخص ها و بایدهای قابل استخراج برای چشم انداز جمهوری اسلامی ایران: باید برای برای از بین بردن ولایت طاغوت در عالم و بر مسیر صراط المستقیم قرار گرفتن تلاش و جهاد نمود.
در استناد، برای اختصار تنها به ذکر چند نمونه اکتفا شده است: مبارزات کشور ما عقیدتی است و جهاد در راه عقیده، شکست ناپذیر است. جهاد در راه عقیده است که سرتاسر کشور را در یک راه تجهیز می کند و تمام سختیها و مشکلات را از سر راه برمی دارد. پیروز است ملتی که راه خود را که صراط مستقیم انسانیت است یافته و در راه آن به جهاد مقدس برخاسته است. مسلماً پیروز خواهید بود. هان ای شهیدان، در جوار حق تعالی آسوده خاطر باشید که ملت شما پیروزی شما را از دست نخواهد داد. وای بازماندگان شهدای به خون خفته، وای معلولان عزیزی که حیات جاوید را با نثار سلامت خود بیمه کرده اید، مطمئن باشید که ملت شما مصمم است پیروزی را تا حکومت اللَّه و تا ظهور بقیة اللَّه -روحی فداه- نگهبان باشد. جاوید باشید، و پیروز باشد جمهوری اسلامی. (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۸۰)
ردیف ۲
موانع شکل گیری جامعه آرمانی (علل تبعی و سلبی انقلاب): رفع استبداد و سلب آزادی از مردم
مأموریت جامعه آرمانی (مرحله بینابینی): امید به دست یابی به بخشی از آزادی حقیقی انسان ها در پرتو حاکمیت اسلام تا حد رضایت امام زمان (عج)
چشم انداز و افق نهایی جامعه آرمانی: رضایت امام زمان (عج)
شاخص ها و بایدهای قابل استخراج برای چشم انداز جمهوری اسلامی ایران: باید در تمام سطوح حکومت به طور مداوم به دنبال کسب رضایت امام زمان (عج) بود.
در استناد، برای اختصار تنها به ذکر چند نمونه اکتفا شده است: آن ها استقلال می خواهند، آزادی می خواهند، جمهوری اسلامی می خواهند؛ جمهوری ای که باید اساسش بر احکام اسلامی باشد. جمهوری اسلامی باشد که رسول خدا (ص) و امام زمان (عج) بپذیرد. اگر یک خدشه در احکام اسلام واقع بشود، نه پیغمبر می پذیرد و نه امامان ما. (همان، ج ۱۶، ص ۲۷۹)
منابع
خمینی، سید روح الله، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) و مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۰ش.
۱۳...........................، در جست وجوی راه از کلام امام، دفتر دهم انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات سپهر، ۱۳۶۲ش.
۱۴. ...........................، آیین انقلاب اسلامی، گزیده ای از اندیشه و آرای امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) و مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۵ش.
۱۵. ...........................، صحیفه امام (دوره ۲۲ جلدی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) (چاپ و نشر عروج)، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.
۱۶. دارینی، محمود، تحولات اجتماعی و انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی (س)، دفتر ۳۶ تبیان، تهران، نشر عروج، ۱۳۸۶ ش.
۱۷. دژاکام، رضا، «نظریه های عمده درباره انقلاب»، تهران، مجموعه مقالات تبیین اندیشه های سیاسی و اجتماعی امام خمینی (س)، ۱۳۸۱ش.
۱۸. دنهارت، رابرت، تئوری های سازمان دولتی، مترجمان: حسن دانایی فرد و سید مهدی الوانی، تهران، انتشارات صفار، ۱۳۸۸ ش.
۱۹. دهشیری، محمد رضا، «بررسی تطبیقی نظریات امام خمینی (س) و اندیشه گران غربی پیرامون انقلاب اسلامی»، فصل نامه پژوهش، سال سوم، شماره های ۱۰ و ۱۱، ۱۳۸۳ش.
۲۰. ذوالفقارزاده، محمد مهدی، مدیریت صالحین: رویکردی آینده نگر، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (، ۱۳۸۹ش.
۲۱. رضایی، محسن و علی مبینی، ایران آینده در افق چشم انداز، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۵ش.
۲۲. رضاییان، علی، مبانی سازمان و مدیریت، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش.
۲۳. شجاعیان، محمد، انقلاب اسلامی و رهیافت فرهنگی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۲ش.
۲۴. شریعتی، علی، مجموعه آثار (ج۲۰)، تهران، دفتر تنظیم آثار دکتر شریعتی، ۱۳۶۰ش.
۲۵. طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان (دوره بیست جلدی)، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، تهران، بنیاد علمی فکری علامه طباطبایی با همکاری مرکز نشر فرهنگی رجاء و مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
۲۶. عمید زنجانی، عباس علی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران، نشر کتاب سیاسی، ۱۳۸۱ش.
۲۷.فوزی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران (ج۱)، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۴ش.
۲۸. کللی، قیصر، فرهنگ فلسفی و فرهنگ سیاسی، تهران، نشر پایان، ۱۳۸۸ش.
۲۹. کوهن، آلوین استانفورد، تئوری های انقلاب، ترجمه: علی رضا طیّب، تهران، نشر قومس، ۱۳۸۵ش.
۳۰. گودرزی، غلام رضا، تصمیم گیری استراتژیک: مطالعه موردی رویکرد موعودگرایی شیعه، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (، ۱۳۸۶ش.
۳۱. گودرزی، غلام رضا؛ ذوالفقارزاده، محمدمهدی، «تصویر پردازی از مدیران آینده: به سوی الگوی قرآنی»، نشریه اندیشه مدیریت، ش۳، تهران، دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق (، ۱۳۸۷ ش.
۳۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.
۳۳. مصباح یزدی، محمدتقی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (س)، ۱۳۸۶ش.
۳۴. مطهری، مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۸۰ش.
۳۵. مظلومی، نادر؛ محمدی نسب، مهدی، «اجرای چشم انداز بیست ساله (ایران ۱۴۰۴) و موانع پیش رو»، (ج۱) مجموعه مقالات همایش ملی سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۴۰۴، تهران، ۱۳۸۵ ش.
۳۶. ملکوتیان، مصطفی، بازخوانی علل وقوع انقلاب اسلامی در سپهر نظریه پردازی ها، تهران، انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۷ ش.
۳۷. محمدی، منوچهر، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران، نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۶ش.
۳۸. هدایتی، ابوالفضل، مهدویت در منظر امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) و انتشارات عروج، ۱۳۸۷ ش.