خشوع در عرفان
نظر امام خمینی (س) در رابطه با خشوع
به اعتقاد امام خمینی (س) یکی از اموری که برای سالک در تمام عبادات خصوصا نماز لازم و حتمی است خشوع است. که حقیقت آن خضوع تام به همراه حبّ یا خوف که در مورد خداوند از ادراک عظمت و هیبت جمال و هیبت جلال|جلال او به دست می آید.(۱) حالت خشوع، دو قسم حبّی و خوفی دارد، خشوع حبّی آن است که حق تعالی را با اسماء جمالی خود تجلی کند که آمیخته با هیبت و شوق است و خشوع خوفی آن است که حق تعالی با اسمای جلالی و عظمت تجلی کند که هیجان آمیخته با خوف و حیرت است.(۲) هرچه نور عظمت و کبریایی حق در قلب سالک بیشتر تجلی کند و انواع تجلیات بر قلب غلبه کند، خضوع و تذلّل بیشتر می شود.(۳) از این رو مراتب خشوع بر حسب مراتب ادراک عظمت جلال و جمال الهی می باشد؛ البته علم، تنها خشوع نمی آورد بلکه باید علم و معرفت به قلب برسد تا قلب خاشع شود و شاید آیه شریفه «إنّما یخشی الله من عباده العلماء(۴)» اشاره این مطلب باشد. در مرتبه بعد که مشاهده جمال و جلال حق است، سالک با مشاهده هیبت و عظمت جمال حق، خاشع می گردد که این حالت در ابتدای امر به صورت اضطراب و عدم تمکین باشد و سپس به حالت انس و سکینه مبتدل می گردد. امام خمینی نماز را یکی از اسبابی می داند که موجب پیدایش خضوع و خشوع است؛ البته این امر نیازمند تمرین، ریاضت و تلاش دارد.(۵) بنابراین وقتی در قلب سالک خضوع و خشوع مستقر شد، حالت انبساط و نشاطی برای او به وجود می آید که سبب قرب به وجود حق می گردد(۶).
(۱) خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۳
(۲) خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۵-۱۳
(۳) خمینی، روح الله، سرّ الصلاة، ص۹۹-۹۸
(۴) فاطر، ۲۸
(۵) خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۶-۱۵
(۶) خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۳۴۴