حق حضانت کودک
حق حضانت کودک از دیدگاه امام خمینی (س)
ماهیت حضانت
برخی گفته اند: مراد از ولایت در تعریفِ حضانت و مانند آن، معنای اعم آن، یعنی قدرت بر تصرّف است که با حق بودنِ حضانت منافات ندارد، بنابراین، مراد کسانی که حضانت را به ولایت تعریف کرده اند با کسانی که آن را به حق تعریف نموده اند، یکی است. امام خمینی (س) در پاسخ به این استفتاء که: «آیا محکمه می تواند پدر و مادر ممتنع از حضانت را مجبور نماید که به حق الحضانه عمل نمایند یا خیر؟» می نویسند:
بسمه تعالی، صرف حق الحضانه در آن مقدار که فقط حق من له الحضانه است، قابل الزام و اجبار نیست؛ بلکه صاحب حق می تواند از حق خود بگذرد و از حضانت صرف نظر نماید؛ ولی نسبت به حق فرزند در تر و خشک کردن وی و در تربیت و نگهداری و حفظ او اگر من علیه الحق امتناع ورزد، حاکم شرع می تواند او را الزام به رعایت حق فرزند نماید.» (۱) همچنین در پاسخ به استفتاء دیگر فرموده اند: «بسمه تعالی، حق حضانت تا هفت سالگی با مادر است و با گذشت و واگذاری به شوهر ساقط نمی شود؛ بلکه دوباره می تواند مطالبه نماید.» (۲)
مادر تا دو سالگی و هفت سالگی
برخی ثبوت حقّ حضانت برای مادر در دو سالِ نخست را مشروط به شیردادن کودک توسط وی دانسته و گفته اند: اگر شیر دهنده غیر مادر باشد حقّ حضانت مادر ساقط است. امام خمینی (س) در تحریرالوسیله می نویسد: « مادر در شیر دادن به فرزندش بر غیر مادر، اولویت دارد، درصورتی که متبرع باشد یا چیزی را طلب کند که غیر او آن را مطالبه می کند یا کمتر از آن مطالبه نماید. و اما اگر بیشتر مطالبه کند یا اجرت بخواهد و حال آن که زنی هست که تبرّعاً انجام می دهد، پدر حق دارد او را تسلیم به غیر مادر کند. و احوط (وجوبی) عدم سقوط حق حضانتی است که آن هم برای مادر ثابت هست؛ زیرا بین سقوط حق شیر دادن و ثبوت حق حضانت ، منافاتی نیست.» (۳)
البته «اگر پدر از مادر با فسخ یا طلاق قبل از آن که دختر به هفت سال برسد، جدا شود حق مادر ساقط نمی شود مادامی که با دیگری ازدواج ننماید، پس اگر ازدواج نمود حق مادر از پسر و دختر، ساقط می شود و حضانت مال پدر می شود. و اگر شوهر دومی از او جدا شد، بعید نیست که حق مادر برگردد و احوط (استحبابی) آن است که تسالم و تصالح نمایند.»(۴)
حضانت طفل در صورت فوت پدر یا مادر
امام خمینی (س) در این باره می نویسد: «اگر پدر بعد از انتقال حضانت به او یا قبل از آن بمیرد، مادر سزاوارتر به حضانت فرزند است از وصی پدر او اگرچه ازدواج کرده باشد؛ خواه بچه پسر باشد یا دختر؛ و همچنین از باقی خویشان پدر حتی پدر پدر او و مادر پدر او، تا چه رسد به غیر آن ها. چنان که اگر مادر در زمان حضانتش بمیرد پس پدر از غیر او به آن احق است. (۵)
حضانت کودک در صورت فوت والدین
در کتاب تحریرالوسیله در این خصوص آمده است: «اگر پدر و مادر نبودند حضانت مال پدر پدر است و اگر او هم نبود و پدر پدر وصی نداشته باشد پس خویشان فرزند بر اساس ترتیب مراتب ارث ، حضانت او را دارند و نزدیک تر ایشان مانع دورتر است. و در صورت متعدد بودن و مساوی بودن مرتبه آن ها و نزاع آنان، بین آن ها قرعه انداخته می شود. و اگر یکی از آن دو (پدر و پدر پدر) وصی داشته باشند، پس در اینکه امر به همین صورت است یا حضانت مربوط به وصی است و پس از وصی مربوط به خویشان می شود دو وجه است، که احتیاط به مصالحه و تسالم، ترک نشود.» (۶) و گفته شده است
سلب حضانت از دارنده ی اولویت
امام خمینی (س) در پاسخ به استفتاء دادستان کل کشور مبنی بر این که: اگر عمل به حق الحضانه مستلزم عسر و حرج فوق العاده نسبت به دیگری باشد، مثل این که گرفتن فرزند از مادر بعد از دو سال و رد به پدر باعث مشقت غیر قابل تحمل برای او باشد که این مشقت اضافه بر اصل مشقت فراق است که معمولاً متوجه مادر می شود و یا عمل به حق الحضانه باعث فساد و انحراف اخلاقی و تربیتی باشد و کودک در معرض فساد قرار گیرد، در این صورت باز حق ثابت است یا به حکم حرج و فساد ساقط می شود؟» پاسخ داده اند:
«بسمه تعالی، در صورت دوم که کودک در معرض فساد دینی یا فساد اخلاقی|اخلاقی قرار می گیرد، پدر صلاحیت حضانت را مادام که چنین است ندارد و در صورت اول که مشقت غیرقابل تحمل برای مادر است پدر نباید فرزند را از مادر جدا کند» (۷) از قید «مادام که چنین است» بر می آ ید که با برطرف شدن مانع، حق حضانت هم برمی گردد.
حق ملاقات طفل در مدّت حضانت
امام خمینی (س) در این خصوص در پاسخ به این که: «در ولایت پدر نسبت به فرزند صغیر خود (پسر بچه بیش از دو سال) چه می فرمایید؟ آیا به حدی است که در صورت تشخیص ضرر، از ملاقات مادر با طفل (زوجه مطلّقه خود) و یا بردن او جلوگیری کند یا خیر؟ در حالی که فرزند، مادر را به عنوان مادر نمی شناسد؛ چون از شیرخوارگی جدا بوده است.» می نویسند:
«بسمه تعالی، حق ندارد از ملاقات مادر و فرزند جلوگیری کند؛ ولی می تواند از سپردن فرزند به دست مادر خودداری نماید.» (۸)
(۱) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۴۰، استفتائات امام خمینی (س)، ج ۹، ص: ۳۶۲، سؤال ۱۰۸۱۲.
(۲) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۴۰، استفتائات امام خمینی (س)، ج ۹، ص: ۳۶۴ و ۳۶۵، سؤال ۱۰۸۱۶. ساقط
(۳) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۲۳، تحریرالوسیلة، ج ۲، ص: ۳۳۵، کتاب النکاح، القول: فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسألة ۱۲. عدم سقوط
(۴) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۲۳، تحریرالوسیلة، ج ۲، ص: ۳۳۶، کتاب النکاح، القول: فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسألة ۱۶. طلاق
(۵) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۲۳، تحریرالوسیلة، ج ۲، ص: ۳۳۶، کتاب النکاح، القول: فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسألة ۱۶. الامّ
(۶) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۲۳، تحریرالوسیلة، ج ۲، ص: ۳۳۶، کتاب النکاح، القول: فی احکام الولادة و ما یلحق بها، مسألة ۱۶. الاحتیاط
(۷) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۴۰، استفتائات امام خمینی (س)، ج ۹، ص: ۳۶۳، سؤال ۱۰۸۱۳.
(۸) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۴۰، استفتائات امام خمینی (س)، ج ۹، ص: ۳۶۰، سؤال ۱۰۸۰۷.