پرتال امام خمینی(س):یادداشت ۸۹۸/احسان تقی‌زاده سالاری * مشارکت به مفهوم حضور آحاد ملت در فرآیند تصمیم‌گیری‌های حکومت و عدالت به معنای یک ارزش و اصل محوری در حکومتداری، دو شاخص عمده در شناسایی دولت کارآمد در برنامه توسعه سازمان ملل متحد به شمار می‌روند. به عبارت دیگر، مشارکت‌جویی و اجرای عدالت از مؤلفه‌های عمده حکمرانی مطلوب هستند. یک دولت کارآمد در کنار کار ویژه‌هایی نظیر اعتلا و ارتقای سطح امنیت ملی، افزایش شاخص‌های سلامت اجتماعی، قضایی و مدنی، توسعه مردم‌محوری و ایجاد فرصت‌ها و امکانات برابر را برای عموم مردم در سرلوحه اهداف خود قرار می‌دهد.
بنابراین، می‌توان گفت مشارکت شهروندان از یک سو، و برقراری عدالت اعم از اجتماعی، اقتصادی، قضایی و توزیعی از سوی دیگر پایه‌ها و استوانه‌های حکمرانی خوب شمار می‌روند. کاهش تبعیضات و کم کردن شکاف طبقاتی در جامعه، دسترسی عادلانه به خدمات عمومی، سهیم شدن گروه‌ها و احزاب و تشکل‌های مردم نهاد در فرآیندهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی، شفافیت و حاکمیت قانون، همه اجزای موتور سرمایه اجتماعی در حکمرانی به حساب آیند. پر واضح است که سرمایه اجتماعی بالا، توان حکومت و دولت را در مدیریت بحران‌ها، ارتقا می‌دهد. در میان مؤلفه‌ها و اجزای سازنده سرمایه اجتماعی، مفهوم «عدالت» از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است که در این مجال به بررسی نقش و جایگاه آن در یک رابطه چرخه‌ای میان عدالت، سرمایه اجتماعی و حکمرانی خوب می‌پردازیم:
در فرهنگ و ادبیات سیاسی، عدالت را معادل واگذاری امور و مناصب و فرصت های سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی به افراد بر اساس شایستگی، توان و لیاقت می‌شمارند. در میان ابعاد و شاخص‌های مختلف عدالت نیز، اندیشمندان علوم سیاسی و اجتماعی معتقدند که بعد اجتماعی و عمومی آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در چنین نگرشی، عدالت صرفاً یک ارزش اصیل اخلاقی نیست، بلکه هدف غایی نظام حکمرانی صالح است. در حکومت اسلامی نیز که برخاسته و مبتنی بر آموزه‌های وحیانی است، عدل و برقراری عدالت یک اصل محوری است.
چرا که در طول تاریخ اصل و اساس تشکیل حکومت انبیاء(علیهم السلام) و صالحین نیز همین برقراری قسط و عدل بوده است.در حکومت صالح، اصل عدالت تنها یک اصل نظری و تئوریک نیست بلکه، ضرورتی است برای نیل به سعادت دنیوی و اخروی مردم ذیل حکومت منبعث از وحی و به عبارت دیگر روح و محتوای آن است. با چنین تعریفی می‌توان گفت عدالت سنگ‌بنای شکل‌گیری یک جامعه ارزشی و اسلامی است. نتیجه طبیعی توسعه عدالت و اجرای عادلانه قوانین، افزایش سطح اعتماد عمومی و انسجام اجتماعی در جامعه است. و در یک چرخه و رابطه منطقی، سرمایه اجتماعی که خود معلول بسط و اجرای عدالت است، علت موجده حکمرانی خوب است.جامعه‌شناسان و اندیشمندان علم سیاست معتقدند برای شناخت ماهیت و ارزش‌های هر حکومتی باید اندیشه بنیانگذاران و یا رهبران آن را بررسی کرد.
نظام جمهوری اسلامی نیز به عنوان یک حکومت ارزشی اسلامی و شیعی که حاصل حرکت، نهضت و انقلاب مردم مسلمان ایران به رهبری فقیه سیاست‌شناس و مجاهد زمانه‌شناس، امام خمینی(س) علیه حکومت وابسته شاهنشاهی است، در همین چهارچوب باید مورد واکاوی قرار گیرد. در نگاه امام خمینی(س)، عدالت از جمله مهمترین ارزش‌های جوامع بشری در طول تاریخ به شمار می‌رود. بیش از ۷۵۰ بار تکرار کلمات و مفاهیمی چون عدل و عدالت در مجموع سخنان امام خمینی(س) نشان از جایگاه رفیع این اصل در ساحت فکری ایشان دارد. همچنین واژه‌ها و مفاهیمی نظیر مستضعفین، محرومان، پابرهنگان و... ستون‌های اصلی تفکر اجتماعی و سیاسی امام خمینی(س) را تشکیل می‌دهند که لزوم تعهد حکومت اسلامی را به عنوان عدالت‌خواهی خاطرنشان می‌سازد.
از آثار و برکات چنین نگرش و رویکردی می‌توان به حاکمیت قانون، فساد ستیزی، پرهیز از اشرافی‌گری، شفافیت و مسئولیت‌پذیری، اجماع‌سازی و پاسخگویی، حفظ استقلال کشور و افزایش توان مقاومت در مقابل زیاده‌خواهی‌های قدرت‌های مستکبر و در یک کلام افزایش سرمایه اجتماعی و در نتیجه حصول یک حکمرانی خوب و صالح اشاره کرد. امام خمینی(س) نه تنها به این مفهوم زیرساختی معتقد بودند بلکه آن را قابل حصول و وصول می‌دانستند: «بسط عدالت، رفع ایادی ظالمه و تأمین استقلال و آزادی و جریانات اقتصادی و تعدیل ثروت به طور عاقلانه و قابل عمل و عینیت در اسلام است.»
(صحیفه امام، ج۲، ص: ۳۲۳)
«آن چیز که برای همه ما لازم است، این است که ما در فکر این باشیم که مردم را در صحنه نگاه داریم و این یک سرش بسته به دولت است و رئیس جمهور است و مجلس، یک سرش هم مربوط به خود مردم. بیرون رفتن از زیر تعهد قدرت‌های بزرگ، یک همچو عمل بزرگی نمی‌شود الّا اینکه یک ملت، دولت و همه با هم باشند. مردم مردم خوبی هستند ما از مردم باید تشکر بکنیم... باید ما از مرحله لفظ و شعار بیرون برویم و به مرحله عمل برسیم.»
(صحیفه امام، ج۱۹، ص:۴۱۱-۴۰۷)
در حاصل کلام می‌توان به اختصار گفت که عدالت است که سازنده اعتماد عمومی و تقویت کننده و سرمایه اجتماعی است. بی‌توجهی به این مفهوم اساسی، سرمایه اجتماعی را فرسوده و مشروعیت را تضعیف می‌کند. از این‌رو دولت‌مردان برای جلب رضایت مردم و استحکام نظام گریزی از اولویت دادن به عدالت در همه سیاست‌ها و تصمیمات ندارند و این همان بازگشت به توصیه‌های امام خمینی(س) است که همواره عدالت و خدمت محرومان را اساس حکومت اسلامی می‌دانستند.
* مدیرپژوهش مؤسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(س)