توضیحات کارشناس:
گردان و چرخاندن آب در دهان که به آن مضمضه گفته می‌شود، مطابق آن‌چه در کتب فتوایی امام خمینی (س) آمده است از مستحبات وضو است؛ همچنین کراهت خوردن و آشامیدن در حال جنابت را نیز کاهش داده و سبک می‌گرداند.
در صفحه 101 کتاب "العروة الوثقى مع تعالیق الإمام الخمینی" می‌خوانیم:
الخامس: المضمضة و الاستنشاق؛ کلّ منهما ثلاث مرّات بثلاث أکفّ، و یکفی الکفّ الواحدة أیضاً لکلّ من الثلاث
و در تحریر الوسیلة؛ ج1، ص: 41:
و منها- یکره على الجنب أمور: کالأکل و الشرب، و یرتفع کراهتهما بالوضوء الکامل، و تخفف کراهتهما بغسل الید و الوجه و المضمضة ثم غسل الیدین فقط
یعنی: خوردن و آشامیدن بر شخص جنب مکروه است و با وضو کراهت آن‌ها برطرف مى‌شود و با شستن دست و صورت و مضمضه کردن کراهت تخفیف پیدا کرده و با شستن تنها دو دست تا حدى سبک مى‌شود.
به لحاظ نوع مواجهه و کیفیت رفتاری که منجر به جنابت می‌شود و مقدمات آن معمولا با دخالت دست و دهان همراه است، اهمیت و نقش این دستورات در پیشگری و رعایت بهداشت و حفظ سلامتی انسان، بر اهل دقت پوشیده نیست.
به هر حال پرسش‌های مورد بحث این است که:
مضمضه کردن آب در دهان که به اغراض دیگری مانند خنک شدن و برطرف کردن خشکی و شستشوی دهان و دندان و حتی بدون جهت نیز ممکن است انجام شود، در حال روزه چه حکمی دارد؟
آیا به روزه شخص روزه‌دار ضرر می‌رساند یا خیر؟
و اگر به هنگام مضمضه کردن به طور اتفاقی و ناخواسته آب در گلو رود چطور؟ در این صورت روزه ی آن روز را قضا باید کرد؟
روزه‌دار اگر بداند که با مضمضه کردن، بدون اختیار آب در گلویش می رود آیا می‌تواند مضمضه کند؟
پاسخ عمده‌ی این سؤالات در این فتوای امام خمینی (س) جستجو باید کرد که در تحریرالوسیله؛ ج1، ص: 276 آمده است و نهمین مورد از "مواردی که روزه را قضا باید کرد ولی کفاره ندارد" را بر می‌شمارد.
التاسع - إدخال الماء فی الفم للتبرد بمضمضة أو غیرها فسبقه و دخل الحلق، و کذا لو أدخله عبثا، و أما لو نسی فابتلعه فلا قضاء علیه، و کذا لو تمضمض لوضوء الصلاة فسبقه الماء فلا یجب علیه القضاء، و الأحوط الاقتصار على ما إذا کان الوضوء لصلاة فریضة، و إن کان عدمه لمطلق الوضوء بل لمطلق الطهارة لا یخلو من قوة
بنا بر این:
1- اگر روزه‌دار براى خنک شدن با مضمضه یا غیر آن آب را وارد دهان کند و بى‌اختیار داخل حلق شود، فقط قضای روزه ی آن روز واجب است و کفاره ندارد.
2- اگر که آب را بى‌جهت و بی هدف در دهان نماید و بى‌اختیار داخل گلو رود نیز فقط قضای روزه ی آن روز واجب است و کفاره ندارد.
3- روزه‌دار اگر آب را از روی فراموشی فرو ببرد قضای روزه بر او واجب نیست
4- چنانچه براى وضوى نماز مضمضه کند و بى‌اختیار در حلق رود، قضا بر او واجب نیست و احتیاط مستحب آن است که در این صورت به موردى که وضو براى نماز واجب باشد اکتفا شود، اگر چه واجب نبودن قضا در مضمضه براى هر وضویى بلکه براى مطلق طهارت، خالى از قوّت نیست.
اما این‌که مضمضه در حال روزه فی نفسه چه حکمی دارد؟ در این باره در "فصل مکروهات صائم" کتاب عروه چنین آمده است:
الثانی عشر: المضمضة عبثاً، وکذا إدخال شی‌ء آخر فی الفم لا لغرض صحیح
پس به نظر صاحب عروه بی جهت مضمضه کردن و وارد دهان نمودن هر چیز دیگر برای روزه‌دار مکروه است. امام خمینی (س) نیز کراهت داشتن مضمضه را قبول نموده و صرفا در حاشیه و ذیل عبارت " و کذا ادخال شئ" می نویسند: «فی إطلاقه تأمّل وإشکال»
ایشان در رساله نجاة العباد نیز متعرض این فرع شده‌اند که با متن عروه از جهتی متفاوت است. در صفحه 164 آن چنین آمده است:
مسأله 3 مضمضۀ زیاد براى روزه دار مکروه است و اگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بیرون بریزد.
نکته پایانی این که به فتوای امام (ره) روزه‌داری که می‌داند به سبب گرداندن آب در دهان ناخواسته و یا از روی فراموشی آب وارد حلقش می شود نباید مضمضه کند.
متن رساله نجاة العباد (ص:164) در این خصوص چنین است:
مسأله 4 اگر انسان بداند که به واسطۀ مضمضه بى‌اختیار یا از روى فراموشى آب وارد گلویش مى‌شود، نباید مضمضه کند.
24/4/1392