نگاهی گذرا به کتابشناسی امام خمینی

تأثیرگذارترین مبارز ایرانی در صد سال اخیر، که منجر به تغییرات بسیاری در معادلات منطقه ی خاورمیانه و تمامی کشورهایی که چشم به این خطه داشتند شد، امام خمینی است؛ و اگر از این منظر نگاه کنیم انتظار داریم تا امروز که حدود بیست سال از رحلت او می گذرد، کتاب های متعدد و نظریه های بسیاری درباره ی آرا و نظرات او وجود داشته باشد. اما می بینیم که تعداد کتاب هایی که درباره ی این رهبر انقلابیِ ایرانی، نوشته شده است اندک است. گرچه نمی توان آمار دقیقی از کتابهایی که با موضوعیت رهبر انقلاب ایران منتشر شده است به دست آورد و ارائه داد، اما با توجه به آمار(نسبی) اعلام شده از سوی خبرگزاری کتاب ایران در بهمن ماه 1387، به مناسبت سی امین سالگرد انقلاب اسلامی، (1) ما فهرستی از تنها 38 کتاب در حوزه های انقلاب اسلامی و زمینه های حکومت اسلامی با نگاه سیاسی، اجتماعی و اخلاقی میبینیم. این آمار در حالی است که تألیفات شخص حضرت امام خمینی در طول عمر خود (بنا به همان گزارش) 85 اثر در حوزه های سیاسی و اجتماعی و اخلاقی اعلام شده است.

البته به این آمار نمی توان اطمینان کامل داشت چرا که در شماره ی هفتم مجله ی حضور در سال 1372 و در منابع دیگر کتاب های بیشتری اعلام شده است.

به هر رو کتاب هایی که درباره ی امام خمینی به رشته ی تحریر در آمده است را باید به چند دوره ی زمانی مختلف تقسیم بندی کرد تا بتوان بررسی دقیق تری بر هر دوره داشت.

از نظر تاریخی اولین دفعاتی که گوش ایرانیان با نام شخص روح الله خمینی آشنا به عنوان مبارز می شود، در دهه ی چهل است. در این دوره است که دایره ی مخاطبان امام از حلقه های حوزه های درس مدارس علمیه فراتر می رود. این دوران تا مقطع انقلاب اسلامی که هنوز جمهوری اسلامی ایران و پیش از به رأی گذاشتن جمهوری اسلامی ایران ادامه دارد. مقطع بعد که باید در زندگی امام خمینی لحاظ شود، از مقطع پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا پایان جنگ تحمیلی عراق است. و البته به دلیل نزدیکی سال پایان جنگ و رحلت امام این دوره را نیز در همان بخش پیشنهاد بررسی می دهم و در بخش آخر زندگی امام و تحقیق و تفحص در این باره از این مقطع زمانی تا زمان حال است.

در این مجال، به دلیل نبود مدارک کافی بخش ابتدایی این مطالعه به زمان دیگی موکول می شود

امام، جنگ و کتاب ها

در این دوران با توجه به درگیر بودن ارتش و نیروهای مردمی با جنگ ارگان های مختلف رو به تولید کتاب هایی گرداندند که هر کدام به زعم خود درباره ی موضع امام و جنگ صحبت هایی کنند. ارتش، «چگونه جنگیدن را از امام بیاموزیم» را منتشر کرد و سپاه « پرتو خورشید» را. این روند همچنان ادامه داشت تا در سال 1362 کتاب « ویژگی‌هایی از زندگی امام خمینی (ره) » توسط انصاری کرمانی نوشته و توسط نشر سبحان منتشر شد. این شاید جزو اولین زندگی نامه هایی باشد که در زمان حیات امام راحل برای زندگی ایشان نگاشته شد .

از سوی دیگر نویسندگان و پژوهندگان بسیاری دیدگاه های مختلف امام را مورد بررسی قرار دادند که از آن میان می توان به مجموعه ی «در جستجوی راه از کلام امام» اشاره کرد که توسط نشر امیرکبیر در سال 1363 منتشر شد. هر یک از مجلدات این مجموعه به یک موضوع اختصاص داشت: این کتاب در دفترهای بیست و دوگانه خود به مسائل مختلفی نظیر مستضعفین و مستکبرین جنگ و جهاد، زن، شهید و شهادت، شخصیت‌ها، رهبری انقلاب اسلامی، نهادهای انقلابی، روحانیت، ملت، امت، انقلاب اسلامی، ملی‌گرایان، ضدانقلاب، گروههای سیاسی، استعمار و ابرقدرتها، جهان اسلام و نهضت‌های آزادیبخش، سلطنت و تاریخ ایران، آزادی، ارتش، فلسطین و صهیونیزم، اقلیت‌های مذهبی، دانشگاه و انقلاب فرهنگی، و فرهنگ و تعلیم و تربیت، می پردازد. اهمیت این دوره از آن جهت است که می توان با نگاهی به آن از اعتقادات و آرای امام خمینی از سال 41 تا 1361، یعنی دوره ای که به دلیل پراکندگی منابع بررسی آن برای ما دشوار بود، آگاه شد.

در ایام جنگ تحمیلی و کتاب های بسیاری درباره ی امام و همینطور در باب آرا و عقاید ایشان نوشته و به تحلیل کشیده شد. و از آنجا که خود ایشان در قید حیات بودند نویسندگان از حضور ایشان برای رفع ابهام های احتمالی و تشریح صحیح آرا استفاده می کردند. اما چندی پیش از درگذشت امام خمینی در سال 1367 سید احمد خمینی فرزند امام راحل پیشنهاد تأسیس موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی را داد تا از پراکنده کاری ها کم و به انسجام فعالیت افزوده شود.

و پس از ارتحال امام‌، مؤسسه به سرپرستی سیداحمد خمینی با نام مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌(ره‌) به کار خود ادامه داد که پس از فوت حاج احمد خمینی نیز تولیت و سرپرستی آن با حاج حسن خمینی و سرپرستی آن برعهده حاج محمدعلی انصاری است‌. فعالیت‌های مؤسسه‌، نگهداری اسناد امام‌، انتشار مطالب مختلف در ایام سالگرد ارتحال و تنظیم و چاپ کتاب‌های امام و مقالات مربوط به ایشان است‌. همچنین‌، چاپ مطلب و یا کتابی درباره امام از سوی هر ناشری باید توسط مؤسسه تأیید شود.

پس از درگذشت

پس از درگذشت امام خمینی نیز روند تولید و تهیه ی اسنادی که مربوط به ایشان بود همانطور که گفته شد در موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام ادامه پیدا کرد. از مهم ترین آثار این مجموعه باید به صحیفه ی نور اشاره کرد. صحیفه ی نور را کامل ترین مجموعه از گفتارها و نوشتارهای رهبر انقلاب اسلامی می دانند. این مجموعه که رهنمودهای امام خمینی است توسط سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، در سال های 1361 ـ 1369. در 21 جلد منتشر شده است؛ این مجموعه کاملترین مجموعه‌ای است که تاکنون از اعلامیه‌ها، پیام‌ها، فرمان‌ها و سخنرانی‌های حضرت امام منتشر شده است. از محسنات این کتاب آن است که تنظیم مطالب آن به ترتیب تاریخ از نخستین روزهای آغاز نهضت اسلامی ایران تا رحلت امام می‌باشد.

از دیگر مجموعه ها که پس از درگذشت امام در سال 1370 منتشر شد مجموعه ی «سخن آفتاب» است که در آن به ولایت، حکومت و شخصیت آیت‌الله خامنه‌ای از کلام حضرت امام خمینی، شخصیت و راه امام خمینی از کلام مقام معظم رهبری پرداخته شده است. این کتاب دارای چهار بخش است و در بخش اول آن راجع به ولایت و حکومت در کلام امام برگرفته از کتاب ولایت فقیه و صحیفه نورصحبت به میان آمده است. در بخش دوم شخصیت امام خمینی در کلام ایت‌الله خامنه‌ای مورد بررسی قرار گرفته و در بخش سوم، راه امام در کلام ایت‌الله خامنه‌ای مورد توجه قرار گرفته است. در بخش پایانی و چهارم نیز آیت‌الله خامنه‌ای از کلام امام دیده شده است که این بخش شامل شامل سخنان و احکام امام درباره ایشان است.

همچنین بعد از ایام رحلت امام خمینی موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی و وزارت فرهنگ و ارشاد و ناشران دیگر اقدام به چاپ وصیت نامه ی امام خمینی کردند. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی وصیت نامه را همراه با شرح و حاشیه به سیزده زبان ترجمه و منتشر کرده است.

در همین راستا ناشران دیگری اقدام به فهرست بندی وصیت نامه ی امام کردند که از این دست می توان به انتشارات پیام آزادی اشاره کرد که در کتاب « وظایف اقشار در وصیت‌نامه سیاسی ـ الهی حضرت امام خمینی (قدس سره)» مخاطبین امام در فرازهای مختلف وصیت‌نامه مشخص کرده است و بوسیله یک نمایه الفبایی به اقشار مختلف (ارتش، اقلیت‌های مذهبی، حوزه‌های علمیه...) که مورد خطاب امام هستند، ارجاع داده می شود.

امام در آیینه ی ادبیات

بعد از رحلت امام بسیاری از موسسات، ارگان ها و سازمان هایی که بودجه هایی داشتند، سعی در برگزاری جشنواره هایی کردند و یا در سلسله مجموعه هایی که در دست تهیه داشتند بخشی را به امام خمینی اختصاص دادند. از سوی دیگر بهضی نویسندگان نیز خود دست به کار شدند و برای امام خمینی شعر و یا با دستمایه قرار دادن زندگی او داستان هایی نوشتند. ازاین میان می توان به «گلبرگ شکوفه ها» گلبرگ شکوفه‌ها که عبارت است از نامه‌های کودکان به حضرت امام خمینی(س) اشاره کرد. این مجموعه را مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1371، و در2 جلد تهیه کرد که شامل تعدادی از نامه‌هایی است که کودکان در دوران حیات امام به ایشان نوشته‌اند، و اهمیت آن از این رو بیش از بقیه ی مجموعه های از این دست مشخص می شود که امام خمینی این نامه ها را خود دیده بودند.

1) به آدرس http://www.ibna.ir/vdch6qnx.23ni6dftt2.html